Oπως γράφει ο Γρηγόριος Δαφνής στο αξεπέραστο βιβλίο του «Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940» (τ. Α΄, σ. 16), ο Αρμοστής της Ελλάδας στη Σμύρνη Αριστείδης Στεργιάδης είχε πει απερίφραστα στον Γεώργιο Παπανδρέου, που τον επισκέφθηκε λίγο πριν από την Καταστροφή:
«Βλέπω την κατάρρευσιν».
«Και γιατί δεν ειδοποιείς τον κόσμον να φύγει;», απόρησε ο Παπανδρέου.
«Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξη ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα».
Αυτός ήταν λοιπόν ο κυριότερος λόγος που ο Στεργιάδης και γενικότερα οι ελληνικές κρατικές αρχές εμπόδισαν συστηματικά, όσο είχαν αυτή τη δυνατότητα, την έγκαιρη αναχώρηση των Μικρασιατών Ελλήνων για την Ελλάδα.
Ειπώθηκε πριν από λίγες μέρες σε σχετική ημερίδα ότι αυτή η στιχομυθία δεν έγινε ποτέ και ότι τη διέψευσε ο ίδιος ο Γεώργιος Παπανδρέου. Αυτό δεν μπορεί βέβαια να αξιολογηθεί χωρίς συγκεκριμένη παραπομπή. Μοιάζει όμως εντελώς απίθανο. Το βιβλίο του Δαφνή στηρίχθηκε μεθοδικά και σχολαστικά σε πηγές που απαριθμεί. Αυτές περιλαμβάνουν και αφηγήσεις «επιζώντων πρωταγωνιστών», που κατονομάζονται. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η αφήγηση δεν μπορεί παρά να προήλθε από τον Παπανδρέου. Δεν μπορεί να επινοήθηκε από τον Δαφνή.
Αλλωστε, το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1955. Είχε προηγουμένως δημοσιευθεί σε συνέχειες στην εφημερίδα «Ελευθερία». Δεν υπήρξε τότε καμία διάψευση. Επιπλέον, στη βιογραφία «Σοφοκλής Ελευθερίου Βενιζέλος 1894-1964» (σ. 113), που κυκλοφόρησε το 1970, ο Δαφνής έγραψε ξανά για τον Στεργιάδη, αξιολογώντας θετικά το έργο του, παρά την αυταρχικότητά του. Αν τον είχε νωρίτερα αδικήσει με τόσο κατάφωρο ψέμα, ασφαλώς θα είχε επανορθώσει.
Πέρα όμως από τη στιχομυθία που αναφέρει ο Δαφνής, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο Στεργιάδης έκανε ό,τι μπορούσε για να εμποδίσει την έγκαιρη αναχώρηση των Μικρασιατών Ελλήνων για την Ελλάδα.
Είναι μάλιστα καταπληκτικό ότι ένας συγγραφέας, που από χρόνια προσπαθεί να διαψεύσει ότι υπήρξε αδιαφορία για την τύχη των ελληνικών πληθυσμών, παραθέτει ο ίδιος στο τελευταίο του πόνημα τεκμήρια που την αποδεικνύουν πανηγυρικά (Κ. Βλάσσης, «Οι τελευταίες μέρες του Αρμοστή», ιδίως σ. 145-147). Πρόκειται προπαντός για το μακροσκελές τηλεγράφημα υπ’ αριθ. Ε.Π. 2873 του Στεργιάδη προς τον πρωθυπουργό Πρωτοπαπαδάκη και τον υπουργό Εξωτερικών Μπαλτατζή, με ημερομηνία 22 Αυγούστου 1922. Ζητεί επί λέξει:
«1. Εγκρίνετε απόφασίν μου αναχωρήσωσιν εντεύθεν πολιτικοί υπάλληλοι μετά αρχείων και Χωροφυλακής.
2. Εγκρίνετε εμποδισθώσιν αναχωρήσωσι Ελληνες Μικρασιάται δι’ Ελλάδα ακόμη και όταν είναι εύποροι δυνάμενοι αναχωρήσωσι με συνήθη ταχυδρομικά ατμόπλοια.
3. Εγκρίνετε αποσταλώσιν Αθήνας περί τα 500 ορφανά μικράς ηλικίας…».
Ο Πρωτοπαπαδάκης απάντησε το ίδιο βράδυ ότι συμφωνεί: «συμφωνούμεν μεθ’ υμών εις τα σημεία 1ον, 2ον, 3ον». Δηλαδή, δέκα ολόκληρες μέρες μετά την έναρξη της τελικής τουρκικής επίθεσης, εξακολουθούσαν Στεργιάδης και κυβέρνηση να επιδιώκουν την παρεμπόδιση της φυγής των Μικρασιατών Ελλήνων.
Υπάρχουν άλλωστε πολλές μαρτυρίες που το βεβαιώνουν. Μαρτυρίες προσφύγων, αλλά και στελεχών της Αρμοστείας, όπως ο διευθυντής του Γραφείου Τύπου Μιχαήλ Ροδάς. Μαρτυρίες ακόμη και ξένων συνομιλητών του Στεργιάδη εκείνες τις μέρες, όπως ο Βρετανός αντιναύαρχος Sir Osmond de Beauvoir Brock, στον οποίο έκανε εντύπωση η αναλγησία του για την τύχη του χριστιανικού πληθυσμού.
Αυτό είναι λοιπόν το πραγματικό έγκλημα του Στεργιάδη και όχι η σκαιή συμπεριφορά του απέναντι σε Μικρασιάτες Ελληνες, που τροφοδότησε τη δαιμονοποίησή του εκ μέρους τους και εκ μέρους των απογόνων τους. Το ότι οι απαγορεύσεις αναχώρησης δεν μπορούσαν πλέον να εφαρμοστούν και καταργήθηκαν στην πράξη μετά τις 22 Αυγούστου δεν αλλάζει τα πράγματα, ούτε την αξιολόγησή τους.
Ο Στεργιάδης είχε τελικά δίκιο προβλέποντας ότι «αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα». Οι πρόσφυγες ήσαν εκείνοι που εξασφάλισαν την εκλογική επικράτηση του Βενιζελισμού και την επιβολή της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Αντίστροφα, διαρροές προσφύγων υπονόμευσαν και τα δύο το 1933.
Ο καθηγητής Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι συγγραφέας των βιβλίων «1915: Ο Εθνικός Διχασμός» και «Μετά το 1922: Η παράταση του Διχασμού».
