Διεκδικώντας τη διακυβέρνηση της χώρας, τα κόμματα εξουσίας προβάλλουν την αντίληψή τους περί κράτους. Η ρητορική τους διαπερνάται από ένα κοινό μοτίβο: υπόσχονται αλλαγές που θα αντικαταστήσουν το υπάρχον κομματικό-πελατειακό, αναποτελεσματικό, και, ενίοτε, θανατηφόρο κράτος με ένα άλλο, «αξιόπιστο», «σύγχρονο», «αποτελεσματικό». Μερικές φορές κωδικοποιούν την αντίληψή τους σε μια εύπεπτη έννοια: «open gov», «επανίδρυση του κράτους», «επιτελικό κράτος», «αναπτυξιακό κράτος». Γιατί όχι; Από τη συνθηματολογική επινοητικότητα δεν ζημιώθηκε ποτέ κανείς! Οι πολιτικοί επιδιώκουν την επικοινωνιακή διαφοροποίηση, τα ΜΜΕ αναζητούν περιεχόμενο.
Τι εξηγεί τη συγκεκριμένη ρητορική των κομμάτων εξουσίας; Ως σύγχρονη χώρα, η Ελλάδα αντλεί, ιστορικά, την αυτοεικόνα της από την παράδοση της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας. Ενας υποψήφιος πρωθυπουργός δεν μπορεί να πει ότι θα διοικήσει κομματοκρατικά, νεποτιστικά, πελατειακά, αδιαφορώντας για την αποτελεσματικότητα· οφείλει να λέει ότι πιστεύει στην αξιοκρατία, στην ακομμάτιστη και σύγχρονη διοίκηση κ.λπ. Οι πολιτικοί πρέπει να δείχνουν ότι ομνύουν στην αξία της διοικητικής ορθολογικότητας.
Η Ελλάδα, όμως, δεν είναι μόνο νεωτερική. Είναι, επίσης, μια χώρα με επιστρώσεις προ-νεωτερικής (παλαιοκομματικής) νοοτροπίας: εκ παραδόσεως, το κράτος θεωρείται λάφυρο για το κυβερνών κόμμα, η εμπιστοσύνη χορηγείται πρωτίστως σε συγγενείς και φίλους (κομματικούς και/ή προσωπικούς), οι ψήφοι κερδίζονται με την παροχή εκδουλεύσεων σε άτομα, οικογένειες και ομάδες συμφερόντων, η νομιμότητα δεν απολαύει αυτονόητου σεβασμού (ο πρώην υπουργός Ν. Παππάς, παρά την καταδίκη του, είναι υποψήφιος βουλευτής!). Με λίγα λόγια, η Ελλάδα είναι μια σχιζοειδής χώρα, της οποίας η καταγωγική αντίφαση μεταξύ νεωτερικού κελύφους και παλαιοκομματικών εθισμών διαπερνά τον δημόσιο βίο. Το σημαντικότερο: όπως συμβαίνει και σε άλλα πεδία (π.χ. άτομα, οικογένειες, οργανισμοί), η αντίφαση συγκαλύπτεται και μετατρέπεται σε υποκριτική συμπεριφορά: άλλα λέω και άλλα κάνω.
Η εκάστοτε κυβέρνηση (και το πολιτικό σύστημα γενικότερα) ικανοποιεί ρητορικά τον νεωτερικό συλλογικό εαυτό και κάνει διστακτικά βήματα προς τον εξορθολογισμό (ιδιαίτερα υπό την πίεση των Βρυξελλών), αλλά, όπου έχει τη δυνατότητα, τείνει να συμπεριφέρεται με τον παλαιοκομματικό τρόπο στον οποίο έχει εθισθεί. Το κράτος απαρτίζεται από βραδέως και ατελώς πολλαπλασιαζόμενες νησίδες εκσυγχρονισμού σε ένα πέλαγος κομματικής πατρωνίας των θεσμών, πελατειακής ικανοποίησης επιμέρους συμφερόντων και «εντροπικής» (άτακτης, χαοτικής) λειτουργίας των δημόσιων οργανισμών.
Στο πρώτο υπουργικό συμβούλιο μετά τα Τέμπη, ο πρωθυπουργός κ. Μητσοτάκης αναφέρθηκε στο «βαθύ κράτος» που έχει «δομηθεί επί δεκαετίες πάνω σε κατεστημένες νοοτροπίες [και] συστημικές αδράνειες […]». Δύο βδομάδες πριν από το δυστύχημα είχε πει σε ομιλία του για την ψηφιακή διακυβέρνηση: «Γινόμαστε επιτέλους σοβαρό κράτος, που σέβεται τον πολίτη και χτίζει σχέσεις εμπιστοσύνης».
Τελικά, τι κράτος έχουμε; «Σοβαρό» ή «βαθύ»; Και τα δύο, σε άνισες δόσεις και διαφορετικές εκφάνσεις, μόνο που ο εκάστοτε πρωθυπουργός αναδεικνύει, κατά περίπτωση, εκείνη την εκδοχή που τον συμφέρει πολιτικά. Αυτό που συνήθως δεν κάνει είναι, αφενός, να συνειδητοποιήσει τη συνθετότητα του προβλήματος (τη δομική αντίφαση που προανέφερα), αφετέρου –εδώ είναι το κρίσιμο σημείο– να αυτοδεσμευτεί με συνέπεια σε ορθολογικές συμπεριφορές που, περιορίζοντας την ισχύ του, θέτουν την αντίφαση σε νέο πλαίσιο, με στόχο την εξάλειψή της.
Πέρα από την υψιπετή ρητορική, τι συγκεκριμένες αυτοδεσμεύσεις έχουν αναλάβει τα κόμματα εξουσίας για να αποκτήσουμε ακομμάτιστους και στιβαρούς θεσμούς, θεσμική μνήμη και θεσμικά αντίβαρα;
H περίπτωση του επιτελικού κράτους είναι χαρακτηριστική. Το επιτελικό κράτος είναι «ένα ισχυρό κέντρο […] που παρακολουθεί την ενιαία λειτουργία της κυβέρνησης με κεντρικούς στόχους και όχι υπουργεία-φέουδα», είπε σε συνέντευξή του ο κ. Μητσοτάκης. «Δεν είναι δυνατόν να κυβερνάται ένα σύγχρονο κράτος χωρίς μηχανισμούς προγραμματισμού, στοχοθεσίας, λογοδοσίας, αξιολόγησης». Πολύ σωστά. Το επιτελικό κράτος εμπεριέχει την ορθολογικότητα. Ερώτημα: πώς εναρμονίζεται η ορθολογική επιτελικότητα με τον διορισμό ενός ανεπαρκούς ημέτερου ως επικεφαλής της ΕΥΠ, τον διορισμό κομματικών φίλων στις διοικήσεις των νοσοκομείων, την τοποθέτηση μετακλητών γραμματέων στα υπουργεία (παρά τις αντίθετες συστάσεις της επιτροπής Πισσαρίδη) και την υπονόμευση ανεπιθύμητων ανεξάρτητων αρχών;
Η έννοια του «επιτελικού κράτους» είναι εν μέρει οδηγός δράσης, εν μέρει ρητορική πρακτική. Οσο κυριαρχεί η ρητορική διάσταση, τόσο χρησιμοποιείται ως φενακιστικό ιδεολόγημα. Για να καταστεί οδηγός δράσης, το επιτελικό κράτος πρέπει να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο σχέδιο εξορθολογισμού (κυρίως αποπολιτικοποίησης) της διοίκησης, η συνεπής εφαρμογή του οποίου θα επιφέρει πολιτικό αυτο-περιορισμό.
Η επιτελικότητα υπάρχει οπουδήποτε αναμένεται να ασκείται καλή διοίκηση – από το Μαξίμου και τα υπουργεία μέχρι τα νοσοκομεία, τον ΟΣΕ και την αστυνομία. Προϋποθέτει τη διοικητική ορθολογικότητα, η οποία θέτει περιορισμούς στην ιδιοτελή χρήση του κράτους από την πολιτική εξουσία. Η ορθολογική διοίκηση ακυρώνεται όταν τη γενική γραμματεία της κυβέρνησης αναλαμβάνει συγγενής του πρωθυπουργού, όταν ο αριθμός των μετακλητών υπαλλήλων γιγαντώνεται, όταν ο πρωθυπουργός θεωρεί ότι μπορεί να κυβερνήσει καλά μόνο μέσω στελεχών που επέλεξαν ο ίδιος και οι συνεργάτες του.
Επιτελικότητα δεν σημαίνει ανέλεγκτος πανεποπτισμός. Η σύγχρονη διακυβέρνηση προϋποθέτει συντονισμό διάσπαρτης εμπειρογνωμοσύνης, σε βάθος χρόνου. Επιτυγχάνεται μέσα από ακομμάτιστους και στιβαρούς θεσμούς, θεσμική μνήμη και θεσμικά αντίβαρα. Πέρα από την υψιπετή ρητορική, τι συγκεκριμένες αυτοδεσμεύσεις έχουν αναλάβει τα κόμματα εξουσίας για να τα αποκτήσουμε; Μια ματιά αν ρίξετε στα προεκλογικά προγράμματά τους θα βάλετε τα γέλια – ή τα κλάματα.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
