Από τότε που θυμάμαι τον πολιτικό εαυτό μου, προσέγγιζα τα κοινά από «προοδευτική» σκοπιά. Ο όρος είναι πολύσημος, σε σημείο εκφυλισμού – τον χρησιμοποιούν και σοβαροί και τσαρλατάνοι. Για τον προσδιορισμό του απαιτούνται διανοητικές συντεταγμένες. (Οι δικές μου: ο Ρολς, ο Σεν, η Αρέντ, ο Καστοριάδης, πραγματιστές και νεο-αριστοτελικοί φιλόσοφοι). Δεν έχω αλλάξει πολιτική πυξίδα, με μια σημαντική διαφορά. Εγινα πιο απαιτητικός με τον εαυτό μου: πέρασα από τον απλοϊκό στον σύνθετο προοδευτισμό.
Απλοϊκός είναι ο προοδευτισμός που πιστεύει στην απεριόριστη δυνατότητα της ορθολογικής τελειοποίησης του ανθρώπου, θεωρεί το ηθικολογικό ευχολόγιο υποκατάστατο πολιτικού προγράμματος και διαχειριστικής επάρκειας, και ασπάζεται άκριτα τον γενικευμένο κρατισμό. Σύνθετος είναι ο προοδευτισμός που πασχίζει διαρκώς να συγκεράζει: τον ιδεαλισμό της αλληλεγγύης με τον πραγματισμό της θεσμικώς ατελούς πραγμάτωσής της· τα συλλογικά αγαθά με την ατομική επιλογή· τον κυβερνητικό παρεμβατισμό με τη διάσπαρτη φύση της γνώσης στην κοινωνία· την ισότητα με την ελευθερία. Ο σύνθετος προοδευτισμός αναγνωρίζει τις απρόθετες συνέπειες των δημόσιων πολιτικών, γι’ αυτό είναι αυτοδιορθωτικός.
Ο προοδευτισμός δεν είναι σύνθετος αν παραμένει στάσιμος, αν εργαλειοποιείται, και δεν αντανακλά ό,τι επαγγέλλεται. Πρώτον, εξελίσσεται, μαθαίνοντας (και) από τους αντιπάλους του. Συντηρητικοί στοχαστές, λ.χ., μας ευαισθητοποίησαν ότι η κοινωνία δεν είναι άθροισμα ατόμων, αλλά πλέγμα υπερατομικών αξιών, άρρητων παραδοχών και ασχεδίαστων πρακτικών, με ισχυρό το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Δεύτερον, στη φιλελεύθερη δημοκρατία κάθε πολιτικός παίκτης μετέχει σε ένα παιχνίδι ισχύος με κανόνες. Εκτός από τη δική του επικράτηση, οφείλει να μεριμνά, ευρύτερα, για την ποιότητα του παιχνιδιού: να σέβεται τους κανόνες του και να συμβάλλει έτσι ώστε αυτό να εκλεπτύνεται. Τρίτον, τα μείζονα συλλογικά αγαθά (ασφάλεια, δικαιοσύνη, υγεία, παιδεία, περιβάλλον), που διασφαλίζουν την αξιοπρεπή ζωή, για να είναι ποιοτικά πρέπει οι θεσμοί που τα παρέχουν να διαθέτουν, εκτός από επαρκείς πόρους, διαρκή μεταρρυθμιστική ικανότητα.
Αν διατείνεσαι ότι είσαι προοδευτικός πολιτικός, η κρίσιμη ερώτηση είναι: πώς προάγεις την ικανότητα των δημόσιων θεσμών να παρέχουν ποιοτικά συλλογικά αγαθά; Επιπλέον, στο μετα-επίπεδο, πώς μετέχεις στο πολιτικό παιχνίδι – αυτοεξυπηρετικά ή υπεύθυνα;
Ο κ. Τσίπρας μιλάει διαρκώς για «προοδευτική διακυβέρνηση». Τι εννοεί; Κυρίως αύξηση των δημοσίων δαπανών. Γιατί αυτή είναι προοδευτική εξαγγελία κι όχι λαϊκιστική πλειοδοσία; Τι διαφοροποιεί τα δύο; Πρώτον, η αύξηση των δημοσίων δαπανών, για να είναι υπεύθυνη, πρέπει να υποδεικνύει τον βιώσιμο τρόπο χρηματοδότησής της. Αύξηση φορολογίας, περιορισμός της φοροδιαφυγής, δημόσιος δανεισμός; Κάτι άλλο; Πώς θα αντιμετωπισθεί η φοροδιαφυγή, λ.χ., όταν θορυβοποιά στελέχη του ΣΥΡΙΖΑ επαγγέλλονται την κατάργηση της ΑΑΔΕ;
Δεύτερον, για να είναι αποτελεσματική, η αύξηση των δημοσίων δαπανών πρέπει να συνοδεύεται από τολμηρές μεταρρυθμίσεις που, παραμερίζοντας επιμέρους συμφέροντα, προάγουν το κοινό καλό: πώς θα οργανώσεις και θα διοικήσεις διαφορετικά τη δημόσια εκπαίδευση και υγεία, λ.χ., προκειμένου η γενναία χρηματοδότησή τους να έχει τα μέγιστα θετικά αποτελέσματα για τα αντίστοιχα συλλογικά αγαθά; Γενικότερα, τι έμαθες από τη μέχρι τώρα λειτουργία του κράτους και των θεσμών, και τις όποιες αποτυχημένες απόπειρες αλλαγής τους, έτσι ώστε να θέλεις να προτείνεις διαφορετικού είδους αλλαγές, και ποιες;
Αν διατείνεσαι ότι είσαι προοδευτικός πολιτικός, η κρίσιμη ερώτηση είναι: πώς προάγεις την ικανότητα των δημόσιων θεσμών να παρέχουν ποιοτικά συλλογικά αγαθά;
Η απλή εξαγγελία αυξήσεων στις δημόσιες δαπάνες συνιστά μεταμφίεση του λαϊκισμού σε απλοϊκό προοδευτισμό. Ο σύνθετα προοδευτικός πολιτικός πασχίζει να αρθρώσει κοινωνικά επωφελή μεταρρυθμιστικό λόγο, στα συμφραζόμενα της εποχής του, με αναφορά στα βιωμένα (όχι ιδεοληπτικώς επινοημένα) προβλήματα της χώρας: την πολιτικοποίηση της δημόσιας διοίκησης, τα αδύναμα θεσμικά αντίβαρα στην κυβερνητική εξουσία, την κομματική-φατριαστική χειραγώγηση των θεσμών, το πελατειακό κράτος, την ισχνή θεσμική μνήμη και σχεδόν ανύπαρκτη θεσμική εμπιστοσύνη, τη συντεχνιακή υπεράσπιση κεκτημένων, την εκτεταμένη ανοχή στην παρανομία και τη διαφθορά, την αναχρονιστική οργάνωση της Δικαιοσύνης, το ξεχαρβάλωμα της δημόσιας υγείας και εκπαίδευσης κ.ο.κ. Τι μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα έχει για την αντιμετώπισή τους;
Είναι τέτοια η θελκτικότητα της έννοιας του «προοδευτικού» που τη χρησιμοποιεί ακόμη και η συντηρητική παράταξη. Μεταξύ εξαγγελιών για παροχές, ο κ. Μητσοτάκης μίλησε για «προοδευτικό εκσυγχρονισμό». Θα ήταν πιστευτός ο ισχυρισμός του αν αφενός συνοδευόταν από έναν τολμηρό αναστοχασμό για τη φωτισμένη (ή μη) κολλητοκρατία που εγκατέστησε το «επιτελικό κράτος» (ενίοτε με την ευγενική συνδρομή της ΕΥΠ), αφετέρου προσδιόριζε πώς θα υλοποιηθούν υποσχέσεις όπως «εκσυγχρονισμός των νοσοκομείων» και «επιτάχυνση του χρόνου απονομής δικαιοσύνης». Σημειώστε ότι στην ενότητα «Διακυβέρνηση και Θεσμοί» το «πρόγραμμα» της Ν.Δ. δεν μιλάει συγκεκριμένα ούτε για διακυβέρνηση ούτε για θεσμούς, αλλά κάνει ειδική αναφορά στο «ρυθμιστικό πλαίσιο για τα ζώα συντροφιάς»! Για τα ακανθώδη, σιγή· για τα εύκολα, λογοδιάρροια.
Είναι κρίμα που στις πρώτες εκλογές μετά τη μεταμνημονιακή εποπτεία η πολιτική φαντασία μας οριοθετείται μεταξύ καθησυχαστικής «σταθερότητας» και αναπαλαιωμένης «Αλλαγής» – διαχειριστικής επάρκειας και ανεύθυνου λαϊκισμού. Η κυβερνητική σταθερότητα είναι όντως σημαντική υπόθεση, όπως σημαντική είναι η ποιότητα της δημοκρατίας και των θεσμών. Οταν, όμως, η σταθερότητα καθίσταται αυτοσκοπός, τροφοδοτείται η άκριτη πίστη στον ηγέτη-σωτήρα και στη συντήρηση του status quo, εις βάρος της «αναθέσμισης» (εύστοχος όρος του Αλέκου Παπαδόπουλου) που έχει ανάγκη η χώρα.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
