Οι «Παλαιαίς ιστορίαις», το πρώτο κεφάλαιο των «Παραδόσεων» που εξέδωσε ο Ν.Γ. Πολίτης το 1904, ως τμήμα των «Μελετών περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού», αρχίζουν με δύο ιστορίες της Χίου, για τις οποίες ο κορυφαίος λαογράφος εικάζει ότι «πιθανώς μετεδόθησαν εις τον λαόν εν νεωτέροις χρόνοις υπό λογίων». Ο τίτλος των παραδόσεων ίδιος: «Ομηρος». Η πρώτη: «Ο Ομηρος εγεννήθη στο χωριό Πιτυό και έζησε στη Βολισσό. Το σκολειό του το είχε κοντά στου Πασιά τη βρύση, μιαν ώρα μακριά από το Κάστρο, κοντά στο περιγιάλι. Εκεί ευρίσκεται ακόμη το μέρος όπου εκαθότανε, και γύρω ήσαν σκαλισμένα εις το βράχο τα καθίσματα τω μαθητάδω του. Εις το Ανάβατο επήγε και τραγούδησε, και όταν επέθανε τον έθαψαν εις τα Καρδάμυλα. Τώρα όμως καταστράφη ο τάφος του, δεν πάνε πολλά χρόνια».
Με τον ευθύ τρόπο του, τον τρόπο της αγίας αφέλειας, το λαϊκό ληξιαρχείο τερματίζει μια διαμάχη που πιθανότατα δεν τη γνώριζε: ποια η γενέτειρα του Ομήρου, από τις εφτά που μαθαίναμε στο σχολείο, απομνημονεύοντας δύο εξάμετρους στίχους («Επτά πόλεις μάρνανται σοφήν διά ρίζαν Ομήρου, / Κύμη, Χίος, Κολοφών, Σμύρνη, Πύλος, Αργος, Αθήνη») ή τις είκοσι που δίνει η «Σούδα». Σε επίγραμμα της «Παλατινής Ανθολογίας» πάντως, άγνωστου ποιητή, καλείται ο ίδιος ο Ομηρος να δώσει οριστική απάντηση στο ερώτημα. Αυτός όμως αρνείται ότι γεννήθηκε στη Χίο, τη Σμύρνη, την Κύμη, την Κολοφώνα και τη Σαλαμίνα της Κύπρου. Λογική η εξήγησή του: «Αν την αλήθεια πω, / σίγουρο είναι, θα με εχθρεύονται οι άλλες πόλεις».
Στη Χίο είχα να πάω 35 χρόνια. Οι φίλοι της ποίησης, αλλά όχι μόνο αυτοί, θα καταλάβουν γιατί δεν θα ξεχάσω ποτέ την πλήρη χαρά που γεύτηκα αγγίζοντας τη Δασκαλόπετρα· τον βράχο σε σχήμα εδράνου, στο Βροντάδο, που παλαιότερα τον ονόμαζαν και «σκολειό του Ομήρου» ή «πέτρα του Ομήρου». Εκεί καθόταν ο Ποιητής και δίδασκε την τέχνη του. Οι φίλοι της μπάλας, από την άλλη, θα με νιώσουν αν πω ότι δεν θα ξεχάσω ποτέ και το γκολ-ποίημα του Μάρκο φαν Μπάστεν, που είχε κρίνει το 1988 τον τελικό του Γιούρο, ανάμεσα στην Ολλανδία και την ΕΣΣΔ. Είχα δει το παιχνίδι σε μια καφετέρια, στο λιμάνι της Χίου. Μάταια έψαξα να τη βρω την περασμένη εβδομάδα που ξαναπήγα στο νησί, προσκαλεσμένος για δύο (εξαιρετικά όμορφες) συναντήσεις-συζητήσεις περί ποιήσεως, δημοτικής και επώνυμης, από τον Σύλλογο Φίλων Βιβλιοθήκης Κοραή και τους Χιώτες φίλους της ποίησης που έχουν συγκροτήσει τον πεισματάρη όμιλο «Σείστρο».
Στη Βιβλιοθήκη με συγκλόνισε το πρωτότυπο της απαντητικής επιστολής προς τον Αδαμάντιο Κοραή του Ζαν Πιερ Μπουαγιέ, κυβερνήτη της Αϊτής. Φλεβάρης του 1822 και το Χαΐτιον, που είχε ελευθερωθεί με την επανάσταση των σκλάβων, είναι η πρώτη χώρα που αναγνωρίζει την ανεξάρτητη Ελλάδα. Βλέποντας αυτήν την επιστολή-ληξιαρχική πράξη, λυπήθηκα και πάλι για την προσβλητική για όλους μας ψυχική τσιγκουνιά με την οποία αντιμετώπισε η επίσημη Ελλάδα (η κυβέρνηση, η Βουλή, οι εθνικοί οργανισμοί), στην επέτειο του 1821, το χρέος της απέναντι στην Αϊτή.
Το κύριο προσόν του ανθρώπου που διορίστηκε τοποτηρητής και ξεναγός στην «Αρχαιολογική Συλλογή» της Βολισσού ήταν το γαλάζιο του αίμα.
Αυτή τη φορά πήγα και στη Βολισσό. Κάποια στιγμή με τράβηξε η πινακίδα «Εφορεία Αρχαιοτήτων Χίου – Αρχαιολογική Συλλογή Βολισσού», σε λιθόκτιστο αρχοντικό του 19ου αιώνα, το «κονάκι». «Πάμε;» – «Το ρωτάς;». Πλην όμως, προς πλήρη απογοήτευσή μας, το «κατάστημα» ήταν κλειστό. Οχι κατά τύχη, όχι ειδικά εκείνη τη μέρα, αλλά πολύ καιρό τώρα. Κρίμα. Θα βλέπαμε μια ωραία συντροφιά εκθεμάτων που συνομιλούν αφηγούμενα την ιστορία του κρασιού στη Χίο. Με οδηγό τον Στράβωνα και τον ύμνο του για την Αριουσία χώρα, εκεί στα βορειοδυτικά του νησιού, «οίνον άριστον φέρουσα των ελληνικών».
Οντως περίφημος αρχαιόθεν ο Χίος οίνος, που τον τιμά και ο λαμπρός οινογνώστης Αριστοφάνης στις «Εκκλησιάζουσες». Αλλά και στ’ αλήθεια ακαταμάχητη η μέθη της εξουσίας, που σε ωθεί να κυριέψεις τα πάντα, να μετρήσεις σαν κομματικό λάφυρο και το παραμικρό, να φυτέψεις παντού δικούς σου ανθρώπους, του κόμματος. Να τους βολέψεις, να τους βοηθήσεις να «τρουπώσουν», κι ας μην το αξίζουν, κι ας μην το δικαιούνται. Αλλιώς δεν γεμίζει η κάλπη του δήμου, της περιφέρειας, η εθνική, η ευρωβουλευτική. Ναι, βέβαια, «αξιοκρατία», το ‘παμε, πάει και τελείωσε. Και «αξιολόγηση παντού. Κάθε μέρα το λέει ο αρχηγός. Δεν τον ακούτε; Ή μπας και δεν τον πιστεύετε;».
Στη Βολισσό λοιπόν, ή καλύτερα σε κάθε Βολισσό της χώρας, η αξιοκρατία είναι απλώς το κοινό παρατσούκλι της ημετεροκρατίας και της μετριοκρατίας. Από τις πόλεις-κράτη της αρχαιότητας εξελιχθήκαμε στο κόμμα-κράτος της εποχής μας. Εντελώς τυχαία, το κύριο προσόν, το μοναδικό μάλλον, του ανθρώπου που διορίστηκε τοποτηρητής και ξεναγός στην «Αρχαιολογική Συλλογή» της Βολισσού ήταν το γαλάζιο του αίμα. Το νεοδημοκρατικά γαλάζιο, όχι το βασιλικά. Κι αυτός, από οκνηρία, άφηνε την πόρτα ανοιχτή πέντε – δέκα πόντους, ίσα να παριστάνει ότι «το κατάστημα λειτουργεί». Στην πραγματικότητα, όμως, έτσι γερμένη αποθάρρυνε τους πιθανούς επισκέπτες. Κι όσοι φιλάρχαιοι ή φιλοπερίεργοι το αποτολμούσαν, άκουγαν συνήθως ένα ενοχλημένο «κλείσαμε» κι έφευγαν.
Τυπικός πάντως ως προς τα λοιπά καθήκοντά του ο αρχαιοφύλαξ, συμπλήρωνε καθ’ εκάστην τη σχετική φόρμα και ενημέρωνε την Εφορεία: «επισκεψιμότης μηδενική». Μια, δυο, πενήντα, εκατό «μηδενικές επισκεψιμότητες», τελικά αυτοκαταστράφηκε ο αργόμισθός μας. «Αφού δεν πατάει κανείς το πόδι του τόσον καιρό», σκέφτηκαν στην Εφορεία, «ας την κλείσουμε τη Συλλογή της Βολισσού». Και την έκλεισαν. Η ιστοσελίδα της Διεύθυνσης Αρχαιολογικών Μουσείων σε πληροφορεί ότι η Συλλογή «είναι επισκέψιμη κατόπιν συνεννόησης με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χίου». Πριν προλάβεις να πεις «κάτι είναι κι αυτό», σε αφήσει άναυδο η εξής σημείωση: «ημερομηνία τελευταίας ενημέρωσης: 12/11/2021».
Στην πλούσια βιβλιοθήκη του σπιτιού που μας φιλοξένησε στη Βολισσό, το μάτι μου καρφώνεται σ’ έναν τόμο αφιερωμένο στη Βάσω Κατράκη, στα δεκάχρονα από τον θάνατό της. Οιωνός. Αμέσως ξαναξυπνάει μέσα μου ο παλιός καημός για το Μουσείο Βάσως Κατράκη, στο Αιτωλικό, που επίσης υπάρχει – δεν υπάρχει, έτσι όπως υπολειτουργεί αυτοακυρούμενο. Αλλά γι’ αυτό την επόμενη Κυριακή.
