Το 1988, ΝΑΤΟ και Σύμφωνο της Βαρσοβίας ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις με σκοπό να ανταλλάσσουν πληροφορίες για τη δομή των στρατιωτικών τους δυνάμεων. Η Τουρκία, επειδή συνόρευε με Συρία, Ιράκ και Ιράν (που δεν συμμετείχαν στα δύο αμυντικά σύμφωνα) εξαίρεσε τις ανατολικές περιοχές της. Η Ελλάδα αντέδρασε όταν πληροφορήθηκε ότι στην περιοχή εξαιρέσεως ήταν και η Μερσίνα στη νότια Τουρκία. Το λιμάνι της χρησιμοποιήθηκε κατά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Το θέμα είχε κυρίως πολιτικό συμβολισμό δεδομένου ότι σε κοντινή απόσταση βρίσκεται το λιμάνι της Αλεξανδρέττας, που ούτως ή άλλως είχε εξαιρεθεί. Τελικώς, η λύση βρέθηκε με την υιοθέτηση ενός ασαφούς κειμένου που δεν προσδιόριζε εάν στην περιοχή εφαρμογής της συνθήκης περιλαμβανόταν και η Μερσίνα. Στον ημιεπίσημο αμερικανικό χάρτη που κυκλοφόρησε, οι ΗΠΑ τοποθέτησαν ακριβώς πάνω στην επίμαχη περιοχή με τη Μερσίνα ένα ερμηνευτικό σχόλιο που δεν επέτρεπε να διαπιστωθεί σε ποιο ακριβώς σημείο κατέληγε το όριο στη θάλασσα και εάν τελικώς περιελάμβανε το λιμάνι.
Πρόκειται για μία από τις πολλές ιστορίες που διαδραματίζονται εδώ και χρόνια στους διαδρόμους του ΝΑΤΟ μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας. Δεν αλλάζουν ριζικά τα δεδομένα ούτε συνιστούν στρατηγική νίκη αλλά είναι τμήμα του καθημερινού σιωπηλού πολέμου μεταξύ των δύο κρατών που διεξάγεται σε κάθε επίπεδο. Το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ παρεμβαίνουν συνήθως πυροσβεστικά. Το τρέχον αντικείμενο διαμάχης Ελλάδας – Τουρκίας είναι οι νέοι επιχειρησιακοί χάρτες που ετοιμάζονται από το ΝΑΤΟ μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Η Τουρκία –μεταξύ άλλων– επιδιώκει να αλλάξει το όνομα που χρησιμοποιεί η Συνθήκη του Μοντρέ (1936) για τα Δαρδανέλλια, τη Θάλασσα του Μαρμαρά και τον Βόσπορο και να τα ονομάσει συλλήβδην «τουρκικά στενά» [Turkish straits]. Παράλληλα, μετονομάζει τα Δαρδανέλλια σε «στενά του Τσανάκαλε» και τον Βόσπορο σε «στενά της Ισταμπούλ». Οι λόγοι που η Τουρκία επιδιώκει κάτι τέτοιο μπορεί να είναι συμβολικοί αλλά και ουσίας.
Κατ’ αρχάς εδώ και καιρό ο Ερντογάν επιχειρεί ένα rebranding. Επί παραδείγματι, τον Δεκέμβριο του 2021 ζήτησε από τον ΟΗΕ να αποκαλεί τη χώρα του «Τουρκιγέ» [Turkiye]. Πρόκειται για το όνομα που χρησιμοποιούν οι ίδιοι οι Τούρκοι στη γλώσσα τους. Ο Ερντογάν ισχυρίστηκε ότι με τον όρο «Τουρκιγέ» εκφράζονται καλύτερα ο πολιτισμός και οι αξίες του τουρκικού έθνους. Κυρίως όμως φαίνεται ότι αποφεύγεται η σύγχυση του ονόματος της χώρας του με την ομόηχη, στα αγγλικά, λέξη για τη γαλοπούλα.
Ενας δεύτερος λόγος για τη μετονομασία των Στενών φαίνεται ότι είναι η διαρκής προσπάθεια αφελληνισμού των γεωγραφικών ονομάτων της Τουρκίας. Ο Βόσπορος (βους-πόρος) είναι ελληνική λέξη που παραπέμπει στο μυθολογικό πέρασμα (πόρο) του βοός, της Ιούς δηλαδή που είχε μεταμορφωθεί σε αγελάδα και περιπλανιόταν κυνηγημένη από την Ηρα. Αντιστοίχως, τα Δαρδανέλλια (γνωστά και ως Ελλήσποντος) πήραν αυτό το όνομα από την αρχαία πόλη Δάρδανο που ήταν χτισμένη εκεί όπου είναι σήμερα το Τσανάκαλε.
Η Ελλάδα έχει κάθε λόγο να είναι υπέρ της μεγαλύτερης δυνατής ελευθερίας στον διάπλου των Στενών ως ενιαίου συνόλου, όπως αναφέρονται στη Συνθήκη του Μοντρέ.
Ενας τρίτος πιο σοβαρός λόγος, που ξεπερνά το επίπεδο των συμβολισμών, είναι η διάσπαση του ενιαίου χαρακτήρα των Στενών. Στη Συνθήκη του Μοντρέ (1936) τα Δαρδανέλλια, η Θάλασσα του Μαρμαρά και ο Βόσπορος αναφέρονται ως ένα και ενιαίο στενό που συνδέει δύο ανοιχτές θάλασσες (Αιγαίο και Εύξεινο Πόντο). Η Τουρκία είναι υποχρεωμένη να σέβεται απολύτως τον διάπλου των πλοίων σε όλη την απόσταση των 160 ν. μιλίων από την είσοδο των Δαρδανελλίων μέχρι την έξοδο του Βοσπόρου. Η μετονομασία μόνον του Βοσπόρου (μήκος 19 ν. μίλια) και των Δαρδανελλίων (μήκος 38 ν. μίλια) και όχι και της Θάλασσας του Μαρμαρά (γνωστής και ως Προποντίδας) προκαλεί την εντύπωση δημιουργίας δύο διεθνών στενών που συνδέουν μία ανοιχτή θάλασσα με μία εσωτερική θάλασσα, τη Θάλασσα του Μαρμαρά. Σε μία τέτοια περίπτωση η Τουρκία θα μπορεί στη Θάλασσα του Μαρμαρά να ασκεί απόλυτο έλεγχο των πλοίων. Ολα αυτά συνδέονται με την πάγια τουρκική θέση ότι πρέπει να ξανασυζητηθεί το καθεστώς του διάπλου των Στενών και να εφαρμοστούν ειδικοί κανόνες ειδικώς για τον Βόσπορο.
Η συμβιβαστική πρόταση των ΗΠΑ να χρησιμοποιούνται διπλές ονομασίες θεωρητικώς μπορεί να δημιουργήσει ανησυχητικό προηγούμενο. Η Συνθήκη του Μοντρέ έχει λύσει το θέμα των ονομασιών. Ως κατευθυντήρια γραμμή πάντως, η Ελλάδα έχει κάθε λόγο να είναι υπέρ της μεγαλύτερης δυνατής ελευθερίας στον διάπλου των Στενών ως ενιαίου συνόλου.
Ο κ. Αγγελος Μ. Συρίγος είναι αν. καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, βουλευτής της Ν.Δ. στην Α΄ Αθηνών.
