Πόσοι συγγραφείς δημιούργησαν αριστουργήματα σε μια γλώσσα που δεν ήταν η μητρική τους; Ο Πολωνός Κόνραντ που έγραψε στα αγγλικά. Ο Ναμπόκοφ που έγραψε επίσης στα αγγλικά επειδή, όπως έλεγε ο ίδιος, είχε ακούσει τον Λένιν να μιλάει σε ένα καφενείο της Ζυρίχης και δεν του άρεσε ο ήχος της μητρικής του ρωσικής. Ο Ρουμάνος Ιονέσκο που έγραψε στα γαλλικά. Ο επίσης Ρουμάνος Σιοράν που έγραψε στα γαλλικά. Ο Πολωνός Κοζίνσκι που έγραψε στα αγγλικά. Δεν είναι πολλοί, αλλά δεν είναι και λίγοι. Ας προσθέσουμε στον λογαριασμό και τον Μπέκετ που έγραφε τα αριστουργήματά του και γαλλικά και αγγλικά. Και μένει ο Κούντερα, ο οποίος από αυτή την άποψη είναι μοναδική περίπτωση, αν δεν κάνω λάθος, ο οποίος έγραψε στα τσέχικα τα πρώτα βιβλία που τον έκαναν γνωστό, και στη μέση της διαδρομής άλλαξε γλωσσική υπηκοότητα και άρχισε να γράφει γαλλικά. Από την περιθωριακή, μικρή Τσεχία ορμώμενος, διεκδίκησε μια θέση στη μεγάλη –τότε ακόμη– γαλλική δημοκρατία των γραμμάτων. Το πέρασμα έγινε το 1975 όταν εγκατέλειψε ή μάλλον εκδιώχθηκε από την κομμουνιστική Τσεχία και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και τα γαλλικά. Δεν επέστρεψε ποτέ στη γενέτειρά του.
Δεν θα αναφερθώ στη λογοτεχνική αξία του έργου του. Αυτό έχει βρει τη θέση του στον παγκόσμιο Κανόνα και περιμένει τη συνέχεια της ζωής του μετά τον θάνατο του δημιουργού του. Εκείνο που οφείλω να επισημάνω είναι ο τρόπος με τον οποίον επηρέασε την ευρωπαϊκή σκέψη, αν και ο ίδιος, παρότι δεινός δοκιμιογράφος, θεωρούσε πως η τέχνη του είναι το μυθιστόρημα. Μην ξεχνάμε ότι το 1975, όταν έφτασε στη Γαλλία, το St Germain des Prés –περιοχή όπου βρίσκονται τα γραφεία των περισσότερων εκδοτών– ήταν ακόμη ναρκωμένο από τους πειραματισμούς του «Νέου Μυθιστορήματος» και τις θεωρίες περί «μορφολογικής ανάλυσης» των «κειμένων». Το γαλατικό χωριό είχε σχεδόν ξεχάσει την τέχνη του μυθιστορήματος και αναζητούσε «κείμενα». Επαιρναν τον εαυτό τους πολύ στα σοβαρά και απαιτούσαν από όποιον κυκλοφορούσε ανάμεσά τους να είναι σοβαρός και αγέλαστος. Αν και μαγεμένοι από τη γεύση της αντικαπιταλιστικής μαγιονέζας που έδινε νοστιμιά στη διανοητική τους σαλάτα, είχαν επιτέλους αρχίσει να υποψιάζονται ότι κάτι δεν πάει καλά στο σοσιαλιστικό ημισφαίριο. Υποδέχθηκαν τον Κούντερα προσδοκώντας να φιλοξενήσουν έναν ακόμη «πολιτικό» συγγραφέα που θα τους βοηθούσε να υποστηρίξουν πως υπάρχει κι ένας άλλος σοσιαλισμός εκτός από τον αυταρχικό υπαρκτό.
Ο Κούντερα είχε πολιτική σκέψη. Ομως η σκέψη του αρδευόταν από την τέχνη του, το μυθιστόρημα. Ενώ οι προφήτες του γαλατικού χωριού οραματίζονταν την πολυπολιτισμική κοινωνία, ο ίδιος αναφερόταν στην αξία των μικρών ευρωπαϊκών εθνών. Υποστήριζε πως τα έθνη της Ανατολικής Ευρώπης δεν ανήκουν στο σοσιαλιστικό μπλοκ διότι η ταυτότητά τους είναι ευρωπαϊκή. Και το καλύτερο. Ως συγγραφέας παραμέρισε όλον τον προβληματισμό περί «κειμένων» που γέννησε περισσότερη φλυαρία και σχεδόν κανένα έργο, και υπερασπίστηκε την τέχνη του μυθιστορήματος.
Μιλούσε για ευρωπαϊκό πολιτισμό όταν η Ευρώπη συμπεριφερόταν σαν να ντρέπεται ή να αισθάνεται ενοχές για την Ιστορία της και τον πολιτισμό της. Και τοποθέτησε στο επίκεντρό του μια τέχνη που γεννήθηκε από τα σπλάχνα του. Γενάρχης της ο Θερβάντες και ο Δον Κιχώτης του. Κοινώς το μυθιστόρημα είναι μια τέχνη που εισάγει, ή επαναφέρει, στο σύμπαν της σκέψης την ειρωνεία, τον σαρκασμό, το αστείο. Τα αντίδοτα απέναντι στον φανατισμό, είτε θρησκευτικό, είτε ιδεολογικό, είτε τον μεταμοντέρνο φανατισμό της πολιτικής ορθότητας. Το κύριο χαρακτηριστικό των φανατικών είναι ότι δεν σηκώνουν αστεία – παραφράζω τον Αμος Οζ. Λες και συνομιλούσε με τον Μπόρχες που δείχνει τον σοφό Αβερρόη να μην μπορεί να καταλάβει τι εννοεί ο Αριστοτέλης με τις λέξεις «τραγικό» και «κωμικό». Οι δύο αυτές πνευματικές χειρονομίες δεν πέρασαν ποτέ τα σύνορα του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Στον Κούντερα χρωστάμε, εκτός από τα μυθιστορήματά του και τα δοκίμιά του, την ανάδειξη της πολιτισμικής διάστασης μιας Ευρώπης την οποία οι ενοχές της κινδυνεύουν να την αφυδατώσουν. Αυτή που θα της επιτρέψει να επιβιώσει ανάμεσα στα δύο «μαστόδοντα» –όπως τα αποκαλούσε–, την Αμερική και την Κίνα. Ισως να μην είναι τυχαίο ότι η ανάδειξη της «βαθιάς Ευρώπης» οφείλεται σε κάποιον διανοητή της «περιφέρειας». Και ίσως αυτό είναι ένας οδηγός για την ανασύνταξη των πνευματικών δυνάμεων της Γηραιάς Ηπείρου. Αυτή θα ξεκινήσει από την περιφέρεια; Και πώς θα την αντέξει το κουρασμένο από τον ίδιο του τον εαυτό κέντρο της; Ιδωμεν.
