Σύμφωνα με τα λεξικά, το επίθετο «καθυστερημένος/η/ο» έχει τρεις σημασίες. «1. αυτός που έφτασε αργά, αργοπορημένος (…) 2. αυτός που δεν ακολουθεί τις εξελίξεις, που μένει πίσω στην ανάπτυξη (…) ΨΥΧΟΛ. (για πρόσωπα) αυτός που έχει μειωμένη διανοητική ανάπτυξη έναντι των συνομηλίκων του, που πάσχει από νοητική καθυστέρηση» (Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας).
Επειδή η ψυχολογία και η ψυχιατρική είναι νεότατες επιστήμες, τολμάμε να εικάσουμε ότι η τρίτη ερμηνεία είναι παράγωγο της πρώτης και μάλιστα του 20ού αιώνα, τότε που πιστεύαμε ότι η εξέλιξη όλων –ανθρώπων και κοινωνιών– ήταν γραμμική. Με τα χρόνια μάθαμε ότι η εξέλιξη δεν είναι μια ευθεία γραμμή, αλλά μοιάζει περισσότερο με δένδρο που έχει πολλά κλαδιά. Τα αυτιστικά παιδιά, για παράδειγμα, δεν ήταν «καθυστερημένα», αλλά είχαν άλλες και πολλάκις αξιοζήλευτες νοητικές λειτουργίες όπως η επίλυση δύσκολων μαθηματικών (και άλλων) προβλημάτων.
Ενα κοινό χαρακτηριστικό των κοινωνιών, αλλά και των ανθρώπων, με περιορισμένες γνώσεις είναι να παίρνουν περιγραφικούς όρους και να τους μετατρέπουν σε αρνητικά στερεότυπα. Να μολύνουν τις λέξεις, κάνοντάς τες φορείς στίγματος, όπως ακριβώς έγραψε στον κ. Αλέξη Παπαχελά «ο πατέρας μιας κοπέλας με νοητική αναπηρία, ο οποίος μου επισήμανε ότι η χρήση της φράσης αυτής (σ.σ.: καθυστερημένος λαός) εμπεριέχει ένα στίγμα» («Καθημερινή» 2.8.2023). Αυτό είναι αληθές, όμως στόχος δεν πρέπει να είναι η αχρησία της λέξης, αλλά ο εξοβελισμός του στίγματος· όπως ακριβώς δεν θανατώνουμε τους ασθενείς για να σκοτώσουμε τα μικρόβια.
Βεβαίως, οι ευχές είναι εύκολες και η πραγματοποίησή τους δύσκολη. Η εξάλειψη του στίγματος –κάθε στίγματος– προϋποθέτει τη μορφωτική αναβάθμιση του πληθυσμού, κάτι που στην Ελλάδα μοιάζει ακατόρθωτο. Ολοι την ευχόμαστε με την ανάληψη των καθηκόντων κάθε νέου υπουργού, αυτός παρουσιάζει κάποια γκράντε μεταρρύθμιση και μετά έρχεται ο νέος και φτου και πάλι από την αρχή. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να πάψουμε να προσπαθούμε ή να υιοθετήσουμε αμερικανικά πρότυπα αποστείρωσης της γλώσσας.
Το κίνημα της «μη βίαιης γλώσσας» εξαπλώνεται σαν πυρκαγιά και έχει εισχωρήσει σε πολλά αμερικανικά ΑΕΙ και διάφορες επιχειρήσεις. Στο βασικό λεξιλόγιό της προτείνεται η αλλαγή του «Give it a shot» σε «try»· του «Bullet points» σε «Key points, main ideas»· του «Armed with the facts» σε «Knowledgeable»· του «Hit the target» σε «Meet or achieve the goal» και άλλες αμερικανιές.
Λογικό, αν σκεφθεί κανείς ότι η ρύθμιση της αγοράς όπλων στις ΗΠΑ είναι πιο δύσκολη από την εξάλειψη του στίγματος –κάθε στίγματος– στη χώρα μας.
