Μπορεί να υπήρξαμε «αριστεροί» –και μάλιστα ακραίοι– στα χρόνια της χούντας, όμως όταν πιάναμε στα χέρια μας το πολύτιμο διαβατήριο σπεύδαμε σε κάποια ευρωπαϊκή χώρα. Μια απ’ αυτές τις καπιταλιστικές, όπου όμως μπορούσες να απολαύσεις την ελευθερία που σου στερούσε η πατρίδα σου. Για όσους μεγαλώσαμε στην Ελλάδα της δικτατορίας, οι ευρωπαϊκές χώρες δεν ήσαν απλώς το καταφύγιο όσων ζητούσαν αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας ή έναν καλύτερο μισθό. Να μια ακόμη διαφορά ανάμεσα στις τότε και τις σημερινές γενιές. Για τις σημερινές γενιές της αιμορραγίας εγκεφάλων οι ευρωπαϊκές χώρες είναι, ας πούμε, τεχνικό ζήτημα. Για εμάς ήταν υπαρξιακό. Ηταν σαν την υπόσχεση ενός μέλλοντος που προσδοκούσαμε να έρθει.
Είναι δύσκολο να με πιστέψει ο σημερινός έφηβος αν του πω ότι περίμενα δύο μήνες για να εκδοθεί το διαβατήριό μου. Οπως και είναι δύσκολο να καταλάβει πώς αισθάνθηκα όταν στο «Σαρλ ντε Γκωλ», στο Παρίσι, ο αστυνομικός, αντί να με υποβάλει στη σύντομη ανάκριση –αν έχω άδεια παραμονής για παράδειγμα–, κοίταξε βαριεστημένα το διαβατήριό μου και μου έγνεψε να περάσω. Η Ελλάδα είχε γίνει μέλος της τότε ΕΟΚ. Τον Κωνσταντίνο Καραμανλή δεν τον ψήφισα ποτέ. Ομως, όσο περνούν τα χρόνια, τόσο συνειδητοποιώ πόσα του χρωστάει η Ελλάδα.
Και πόσα χρωστάω εγώ στην Ευρώπη. Και όχι μόνον στην πολιτική Ευρώπη. Πόσα χρωστάω σ’ αυτόν τον πολιτισμό που με έμαθε να αγαπάω τη μεγάλη λογοτεχνία, τη μεγάλη ζωγραφική, τη μεγάλη μουσική, την ανθρώπινη δημιουργία. Ολα αυτά σήμερα, στους καιρούς της απολυταρχίας του σχετικισμού και του νεοπουριτανισμού της πολιτικής ορθότητας, μπορεί να ακούγονται παρωχημένα. Θυμάμαι πάντα τον Γκόμπροβιτς που στο ημερολόγιό του, το 1968 αν δεν κάνω λάθος, σημειώνει ότι αν η Ευρώπη θέλει να ξανασταθεί στα πόδια της πρέπει να πετάξει στα σκουπίδια τις τελευταίες της δεκαετίες και να ξαναβρεί τα μεγάλα της επιτεύγματα. Επεσε έξω.
Η Ευρώπη μπήκε στον 21ο αιώνα αγνοώντας τον Μαλρό που είχε πει ότι ο νέος αιώνας ή θα είναι πνευματικός ή δεν θα υπάρξει. Παραδόθηκε στις ιστορικές της ενοχές και υπονόμευσε η ίδια την αυτοπεποίθησή της. Ενοχές για την αποικιοκρατία, ενοχές για τον ιμπεριαλισμό, ενοχές για το αίσθημα υπεροχής απέναντι στους άλλους πολιτισμούς. Αυτούς που, σημειωτέον, πρώτη η Ευρώπη τους αναγνώρισε ως πολιτισμούς. Ενοχές που την οδήγησαν να ξηλώνει το δικό της υφαντό, σαν την Πηνελόπη που ήθελε να γλιτώσει από τους μνηστήρες. Exit από τη σκηνή ό,τι μεγάλο έχει δημιουργήσει. Ασε το για τα μουσεία και τις βιβλιοθήκες. Ο ζωντανός πολιτισμός της, από την εκπαίδευση έως τις θεατρικές παραστάσεις, τη λογοτεχνία της και τις εικαστικές δημιουργίες της, οφείλει να προβάλλει την ταπεινότητά της.
Πού είναι η Ευρώπη που κάποτε μου έμαθε να αγαπάω την ελεύθερη σκέψη της Ελλάδας; Είναι η ίδια Ευρώπη που σήμερα έχει μεταμορφωθεί σε «Αυτοκρατορία του Καλού»; Αυτή που σου επιβάλλει να λες τους παράνομους μετανάστες παράτυπους; Αυτή που θέλει να επιβάλει τη νεογλώσσα της πολιτικής ορθότητας και τείνει να ποινικοποιήσει τους παραβάτες της έκφρασης; Ο Οργουελ στο «1984» περιέγραψε τον κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό, όμως μην ξεχνάμε ότι η απολυταρχία του συστήματος είναι ευρασιατική. Οραματιστής; Μάλλον ρεαλιστής με τα σημερινά δεδομένα.
Παρ’ όλ’ αυτά παραμένω αισιόδοξος. Κοιτάζοντας την υδρόγειο, η Γηραιά Ηπειρος εξακολουθεί να παραμένει η πιο βιώσιμη περιοχή της. Κι ας μην είναι πλέον κυρίαρχη, όπως υπήρξε στην Ιστορία της. Στο κάτω κάτω η Ευρώπη είναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσεις στα χέρια της πολιτικής της τάξης. Η αισιοδοξία μου μπορεί, από ορισμένους, να ερμηνευθεί ως νοσταλγία της εφηβείας μου. Τότε που ο Καμί, ο Οργουελ ή ο Μαλρό μου μάθαιναν να διαβάζω τον κόσμο μου. Δεν έχω αντίρρηση πως ό,τι ανθρώπινο, όπως έχει αρχή, έχει και τέλος. Ομως τι με κάνει να πιστεύω ότι το τέλος του ευρωπαϊκού πολιτισμού δεν έχει έρθει ακόμη;
Η μόνη πραγματική απειλή είναι ο ίδιος του ο εαυτός. Οσοι θέλουν να τον μετατρέψουν σε «αυτοκρατορία του καλού». Κοινώς να τον ευνουχίσουν από τη δυναμική της δημιουργίας. Διότι, ως γνωστόν, το καλό και η δημιουργία δεν τα πήγαιναν ποτέ πολύ καλά. Από αρχαιοτάτων χρόνων, τότε που οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τα αριστουργήματά τους.
