Να μη ριζοσπαστικοποιηθούν οι νέοι· να μη χάσουν την πίστη τους στην πολιτική· να μην παρασυρθούν ξανά από προφήτες της καταστροφής· να μη γυρίσουν την πλάτη στην πόλη τους, στη χώρα τους, στο όνειρο μιας κανονικής ζωής εντός συναισθηματικών και κυριολεκτικών συνόρων. Η εστίαση στους κατ’ εξοχήν ρηγμένους της κρίσης είναι βασική παράμετρος της πολιτικής Μητσοτάκη. Η κυβέρνηση κατάλαβε ότι δεν αρκεί να μιλάς περί «κλεμμένων ονείρων» και «υποθηκευμένου μέλλοντος» για να προσεγγίσεις τους νέους· ότι οι νέοι δεν ρίχνουν τις άμυνές τους μόνο όταν συγκινούνται, αλλά κυρίως όταν αντιμετωπίζονται με σοβαρότητα και γενναιοδωρία. Ορθώς, λοιπόν, το πρόβλημα της στέγασης αναδείχθηκε ως κομβικής σημασίας στο γενικότερο πλάνο επανασύστασης της σχέσης κράτους – νέας γενιάς. Εννοείται πως η εκπαίδευση πρέπει να βελτιωθεί, πως η αγορά εργασίας πρέπει να ενισχυθεί, πως οι μισθοί πρέπει να αυξηθούν, αλλά τι σημασία έχουν όλα αυτά όταν οι σημερινοί εικοσάρηδες και τριαντάρηδες δεν έχουν πού να μείνουν;
Το ζοφερό real estate
Το πρόγραμμα «Σπίτι μου» ήταν μια καλή πρωτοβουλία, η οποία όμως σκόνταψε σε ένα σωρό εμπόδια, που η κυβέρνηση ούτε προέβλεψε ούτε αντιμετώπισε επαρκώς εκ των υστέρων. Υπήρχε μάλλον εξαρχής ένα έλλειμμα κατανόησης του τρόπου που λειτουργεί η αγορά· μπορεί να ήταν και έλλειμμα πονηριάς. Ειδικά στην Αθήνα τα πράγματα είναι σύνθετα, αλλά παράλληλα πολύ απλά: όποιος έχει στοιχειώδη επαφή με τον κόσμο των μεσιτών, γνωρίζει ότι από τη στιγμή που η πόλη κατέστη διεθνής προορισμός, ξένοι επενδυτές, ιδιώτες που εκπροσωπούν τον εαυτό τους ή και μεγάλες εταιρικές οντότητες, κατέφθασαν και αγόρασαν όχι απλώς μερικά πολυτελή διαμερίσματα, αλλά εκατοντάδες διαμερίσματα όλων των κλάσεων σε πολλές περιοχές του κέντρου. Τα ακίνητα ανακαινίστηκαν (πολυτελώς ή και όχι), νοικιάστηκαν ή πουλήθηκαν σε πολύ υψηλότερες τιμές από εκείνες που μέχρι πρότινος εκτιμούσαμε ότι τους αντιστοιχούν και τελικά κατάφεραν να αλλάξουν ριζικά την τιμολογιακή αυτοεκτίμηση της πιάτσας. Η ακρίβεια μεταδόθηκε σαν ιός: ο παραλογισμός της αισχροκέρδειας δεν περιορίστηκε στα Airbnb και στα έτσι κι αλλιώς περιζήτητα ακίνητα, αλλά ενέπνευσε μαζικό μιμητισμό: ο πρώτος όροφος ακολούθησε το παράδειγμα του ρετιρέ, η μέτρια γειτονιά ακολούθησε εκείνο της καλής και το απόκεντρο ακολούθησε την πορεία του κέντρου. Η μια περιοχή μετά την άλλη αποφάσισε ότι είναι πολύ καλή για τους κατοίκους της, ο ένας ιδιοκτήτης μετά τον άλλο αποφάσισε ότι το ακίνητό του αξίζει περισσότερα λεφτά απ’ όσα βγάζει, κι αυτό που άρχισε ως σποραδικό θράσος –«μα τι νομίζει ότι πουλάει – νοικιάζει αυτός;»– εξελίχθηκε βαθμιαία σε κανόνα. Οι πολίτες και, κυρίως, οι νέοι προσαρμόστηκαν μη έχοντας άλλη επιλογή: βρήκαν συγκατοίκους, εγκατέλειψαν το κέντρο, γύρισαν στο πατρικό τους.
Προνόμιο στον αέρα
Το πρόγραμμα δανείων με χαμηλό επιτόκιο ήρθε αντιμέτωπο με την ίδια ανεξέλεγκτη τάση αύξησης του κόστους των ακινήτων. Τα διαμερίσματα ήταν ήδη ελάχιστα, μέχρι που σε πολλές τάχα προσιτές περιοχές (Παγκράτι, Εξάρχεια, Αμπελόκηποι, Πειραιάς, Ανω Κυψέλη κ.λπ.) τα εναπομείναντα πέρασαν πια στην κλίμακα των πλήρως απροσπέλαστων από όσους ψάχνουν αξιοπρεπή κατοικία μέχρι 150.000. Το «Σπίτι μου», με τα αυστηρά του εισοδηματικά κριτήρια, τους περιορισμούς, τις ατελέσφορες προεγκρίσεις και τις καθυστερήσεις του, απέκλεισε πολύ κόσμο, αλλά έπεσε και σε κενό: η ήδη επηρμένη αγορά τονώθηκε από την ξαφνική ζήτηση, αλλά δεν ήταν σε θέση να την ικανοποιήσει, με αποτέλεσμα τα ασυντήρητα διαμερίσματα εβδομήντα ετών να γίνουν οι μόνες διαθέσιμες επιλογές – και δεν ήταν καν φθηνές. Ο απολογισμός του εγχειρήματος, όσο δημιουργικά κι αν ερμηνευτεί στα χαρτιά, είναι απογοητευτικός: τα λίγα σπίτια που αγοράστηκαν από νέους στην πόλη απαιτούν το κόστος της αγοράς τους σε ανακαίνιση· οι δε γειτονιές τους είναι αχαρακτήριστες, σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα (Κάτω Πατήσια, Αγιος Παντελεήμονας, Βικτώρια) είναι και επικίνδυνες. Οσοι έμειναν απ’ έξω, δεν έχουν αποφασίσει αν πρέπει να στενοχωρηθούν ή να ανακουφιστούν· πάντως, σίγουρα δεν μακαρίζουν την «καταπληκτική ποιότητα ζωής» τους.
