Ποιος θυμάται γιατί η ημερομηνία 3 Σεπτεμβρίου έχει συμβολικό βάρος στη σύγχρονη Ιστορία της Ελλάδας; Σίγουρα πολλοί θα απαντούσαν πως η 3η του Σεπτέμβρη είναι η ημέρα ίδρυσης του κόμματος που έμελλε να καθορίσει τη μακρά Μεταπολίτευση, κοινώς το ΠΑΣΟΚ. Η φωτογραφία του νέου και ωραίου Ανδρέα Παπανδρέου με τις μακριές φαβορίτες και το υψωμένο χέρι να κραδαίνει τη διακήρυξη-μανιφέστο της 3ης του Σεπτέμβρη του 1974, που συμπύκνωνε τις ριζοσπαστικές θέσεις του νεότευκτου κόμματος, είναι εμβληματική και ανεξίτηλα εγγεγραμμένη στο συλλογικό ασυνείδητο.
Κι αν ακόμη η πολιτική μνήμη μπορεί να είναι σαθρή, η πολιτισμική είναι σαφώς πιο ανθεκτική. Οι πολυτραγουδισμένοι στίχοι του Μάνου Ελευθερίου «Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες, τρεις του Σεπτέμβρη να περνάς», από τον δίσκο «Γράμματα στον Μακρυγιάννη» του Ηλία Ανδριόπουλου, είναι η απτή απόδειξη. Το τραγούδι, που κυκλοφόρησε το 1979, έμελλε να ταυτιστεί με το ΠΑΣΟΚ που κάλπαζε ασταμάτητο προς την εξουσία, συνταράσσοντας τα πολιτικά νερά της χώρας, παρότι το ίδιο το άσμα αναφερόταν σε μια διαφορετική ιστορική στιγμή του 19ου αιώνα – συγκεράζοντας όμως τις δύο. Το ΠΑΣΟΚ εμφανιζόταν ως ο ένδοξος συνεχιστής προαιώνιων διεκδικήσεων και ο ιδανικός ενσαρκωτής της αποτίναξης των ξένων εξαρτήσεων.
Σαφώς το ερώτημα που προκύπτει είναι τι ρόλο παίζουν οι ημερομηνίες-σύμβολα του παρελθόντος; Η όψιμη εργαλειοποίησή τους σε πολιτικό επίπεδο μπορεί ενίοτε να υπερκαλύψει το πρωταρχικό γεγονός. Η επιλογή της ημερομηνίας από τον Παπανδρέου μόνο τυχαία δεν ήταν. Εκανε μια σαφή αναφορά στην επανάσταση του 1843 που κατέληξε στο πρώτο Σύνταγμα της ανεξάρτητης πλέον χώρας τον Μάρτιο του 1844. Εκείνη η παραχώρηση Συντάγματος εκ μέρους του Οθωνα «διόρθωνε» κατά κάποιον τρόπο το ιστορικό λάθος του τέλους του επαναστατικού αγώνα και της ίδρυσης νέου κράτους που οδήγησε σε μια απόλυτη μοναρχία αυστηρότατου τύπου, σε κραυγαλέα αντίθεση με τις προσδοκίες πολλών αγωνιστών, με πρόσχημα την πολιτική ανωριμότητα των Ελλήνων. Η αδιαλλαξία και η έλλειψη ευελιξίας των Βαυαρών είχαν οδηγήσει σε μεγάλο βαθμό στη σύμπλευση των αντιπάλων κομματικών σχηματισμών της εποχής, επιφέροντας την εγκαθίδρυση συνταγματικού πολιτεύματος.
Το εν λόγω συνταγματικό κείμενο όμως δεν ήταν τόσο «προωθημένο», όσο ήταν τα πρωτύτερα Συντάγματα της Επιδαύρου και του Αστρους, κοινώς οι διακηρύξεις που προϋπήρχαν της ύπαρξης κράτους, αλλά αποσκοπούσαν ακριβώς στη σμίλευσή του μέσα από συγκεκριμένες αρχές, απηχώντας ριζοσπαστικές και φιλελεύθερες ιδέες – από τη γαλλική συντακτική συνέλευση του 1789 έως το ισπανικό σύνταγμα του Κάδιγος του 1812. Η δε νέα πολιτειακή συνθήκη απείχε ρητά από το να αμφισβητήσει τον θεσμό της βασιλείας. Η χρήση αυτής της ημερομηνίας από τον «πολύ» Ανδρέα Παπανδρέου εν έτει 1974 σήμαινε ακριβώς την επανανοηματοδότηση του εξεγερσιακού παρελθόντος με νέα υλικά, που πατούσαν όχι τόσο στον μακρινό 19ο αιώνα, αλλά σε συγκεκριμένες, πρόσφατες μνήμες του αντιδικτατορικού αγώνα. Και αυτό γιατί η επανάσταση της 3ης του Σεπτέμβρη ήταν μια κομβική αναφορά στο πλέον εμβληματικό θεατρικό έργο του 1973, «Το Μεγάλο μας Τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη, σε μουσική Ξαρχάκου, που μέσα από ένα καταγγελτικό ιστορικό πλατό εστίαζε στην ελληνική εξάρτηση από τις ξένες δυνάμεις από το ’21 κι έπειτα. Ενα από τα πιο σπαρταριστά σκετς του έργου εστίαζε ακριβώς στο Σύνταγμα του 1844, παρουσιάζοντάς το ως μανούβρα των προστάτιδων δυνάμεων που αποφασίζουν να το παραχωρήσουν στους δύσμοιρους Ρωμιούς, δίνοντάς τους μια ψευδαίσθηση ανεξαρτησίας. Ενώ οι ξένες δυνάμεις πράγματι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις του 1843 –ειδικά η Αγγλία και η Γαλλία–, στην οπτική του Καμπανέλλη, την οποία υιοθετούσε απόλυτα και ο Ανδρέας, οι ντόπιοι χειραγωγούνται και ελέγχονται πλήρως από τους δυτικούς, ενώ οι αγώνες για ανεξαρτησία, αλλά και η ίδια η επανάσταση του 1843, μένουν αδικαίωτοι. Αυτό είναι ένα σύμπαν διαρκούς ίντριγκας, χειραγώγησης και ξένων εξαρτήσεων που ήταν πολύ της μόδας εκείνη την εποχή. Οι ξένοι πρέσβεις στο έργο είναι σαφείς στη στόχευσή τους σε σχέση με τους Ελληνες: «Ο μόνος τρόπος να μην έχουν είναι να αφήσουμε να έχουν». Δεν είναι τυχαίο πως το μεταπολιτευτικό ιστορικό ενδιαφέρον θα επικεντρωνόταν για ένα διάστημα στη Βαυαροκρατία –πανταχού παρούσα στη θεώρηση του «Μεγάλου μας Τσίρκου»– ακριβώς γιατί «κούμπωνε» ιδανικά με τις θεωρίες εξάρτησης στις Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής, θεωρώντας την ποδηγέτηση των Ελλήνων από την αντιβασιλεία και τον Οθωνα, αλλά και τους λοιπούς ξένους προστάτες, ως απαρχή μιας γενεαλογίας υποτέλειας που θα συνεχιζόταν αν όχι στο διηνεκές, σίγουρα έως το 1974.
Το «Μεγάλο μας Τσίρκο», ένα θεατρικό έργο-φαινόμενο που έκοψε το ρεκόρ των 500.000 εισιτηρίων, είναι εν πολλοίς ξεπερασμένο σήμερα, όπως και ο τριτοκοσμισμός του Ανδρέα, γιατί ακριβώς απηχούσαν ιδέες και απαντούσαν σε ερωτήματα της εποχής τους με εργαλεία που υποδείκνυε η ίδια η ιστορική συγκυρία. Ομως ένας χαρακτηριστικός διάλογος ανάμεσα στον Ρωμιό και το Ρωμιάκι, τους δύο χαρακτήρες που ενσάρκωσαν μοναδικά ο Κώστας Καζάκος και η Τζένη Καρέζη, αντίστοιχα, και που λειτουργούσαν ως πλοηγοί του έργου, εγείρει εύλογες απορίες και σε σχέση με το σήμερα σε θέματα συλλογικής μνήμης:
Ρωμιός: ∆ε μου λες. Τι είναι η 3η Σεπτεμβρίου;
Ρωμιάκι: Σιγά! Οδός. Την οδός 3η Σεπτεμβρίου δεν ξέρουμε;
Το «Μεγάλο μας Τσίρκο» είναι εν πολλοίς ξεπερασμένο σήμερα, όπως και ο τριτοκοσμισμός του Ανδρέα, γιατί απηχούσαν ιδέες και απαντούσαν σε ερωτήματα της εποχής τους με εργαλεία που υποδείκνυε η ίδια η ιστορική συγκυρία.
Ρωμιός: Ορίστε! Γιατί τη λένε 3η Σεπτεμβρίου; Τι έγινε στις 3 του Σεπτέμβρη;
Ρωμιάκι: Γιορτάζει κανένας άγιος;
Πόσοι συμπολίτες μας, αλήθεια, θυμούνται εν έτει 2023 –ακριβώς πενήντα χρόνια μετά την παράσταση– τα συγκλονιστικά γεγονότα του 1843 στα οποία οφείλει τ’ όνομά της η συγκεκριμένη οδός, αλλά κατ’ επέκταση και η ίδια η πλατεία Συντάγματος; Και αν δεν υπάρχει άλλη θρησκευτική γιορτή, όπως σατιρίζει ο Καμπανέλλης, εκείνη του «αγίου» Ανδρέα καταδεικνύει πώς η έξυπνη χρήση συμβόλων μπορεί να φωτίσει το παρελθόν επισκιάζοντάς το.
Ο κ. Κωστής Κορνέτης διδάσκει Σύγχρονη Ιστορία στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης.
