Η απόφαση της κυβέρνησης για την έκδοση νέων δελτίων ταυτότητας σε συμφωνία με σχετική ευρωπαϊκή οδηγία ανακίνησε συζητήσεις τόσο από το πρόσφατο όσο και από το πιο μακρινό παρελθόν.
Από τη μία μεριά, πολλοί από τους επικριτές της νέας ταυτότητας συσχετίζουν ευθέως την κυβερνητική απόφαση με εξελίξεις που σημάδεψαν την περίοδο της πανδημίας, όπως το πιστοποιητικό εμβολιασμού και το υποτιθέμενο «τσιπάκι» που περιείχαν τα m-RΝΑ σκευάσματα. Από την άλλη, θυμάται κανείς τις αντιδράσεις που είχε ξεσηκώσει η πρωτοβουλία της κυβέρνησης Σημίτη, όταν το 2000 αποφάσισε να αφαιρέσει την αναγραφή του θρησκεύματος από τις ταυτότητες. Και τότε, είχαν έρθει στο προσκήνιο κατηγορίες σαν αυτές που ακούγονται σήμερα, περί επιβολής μιας «νέας τάξης πραγμάτων», η οποία φέρει τη σφραγίδα του Αντίχριστου και επιχειρεί να διαλύσει την ορθόδοξη πίστη.
Μπορούμε, φυσικά, να γελάσουμε –ή να απελπιστούμε– βλέποντας μια μερίδα συμπολιτών μας να επιδίδεται σε συνωμοσιολογικού ή και παραληρηματικού τύπου διακηρύξεις ενάντια στο «666», το «σφράγισμα του θηρίου», και στα σατανικά σχέδια εμφύτευσης των προσωπικών μας δεδομένων κάτω από το δέρμα με τη μορφή μικροτσίπ. Την ίδια στιγμή, όμως, δεν είναι άσκοπη μια προσπάθεια ερμηνείας του φαινομένου, που θα το εντάσσει σε έναν ευρύτερο κοινωνικό αστερισμό αντί να αρκείται στην υπόθεση της εγγενούς ανορθολογικότητας και αβελτηρίας κάποιων μεμονωμένων ατόμων.
Στις αρχές της δεκαετίας του ’50, ο Γερμανός φιλόσοφος Τέοντορ Αντόρνο θέλησε να εξηγήσει τη δημοφιλία που απολάμβαναν οι αστρολογικές στήλες σε έντυπα όπως οι Los Angeles Times. Η κεντρική ιδέα της προσέγγισής του, όπως παρουσιάζεται στο βιβλίο «Τα άστρα κάτω στη γη» (εκδ. Ηριδανός), μπορεί να συμπυκνωθεί ως εξής: Σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται ολοένα και περισσότερο από την κυριαρχία αδιαφανών και απρόσωπων μηχανισμών, όπως οι καπιταλιστικές αγορές και οι γραφειοκρατικές διοικήσεις, τα άτομα έρχονται αντιμέτωπα με ανορθολογικές δυνάμεις και αντιφάσεις που τα υπερβαίνουν και καθορίζουν τη ζωή τους. Αντί, λοιπόν, να ασκήσουν κριτική στις ίδιες τις κοινωνικές προϋποθέσεις της ύπαρξής τους, αποδέχονται την ιδέα ενός πεπρωμένου, το οποίο όμως στα μάτια τους δεν παρουσιάζεται ως κοινωνικό και πολιτικό, αλλά ως σχετικό με τις κινήσεις των πλανητών. Με άλλα λόγια, στην αστρολογική πίστη εκφράζεται με διαστρεβλωμένο τρόπο το –απολύτως πραγματικό– αίσθημα της αδυναμίας που βιώνουν τα άτομα μιας μαζικής κοινωνίας να ορίσουν τα ίδια τη μοίρα τους.
Τηρουμένων των αναλογιών, και χωρίς να παραγνωρίσουμε την ιδιαιτερότητα και τη δύναμη του ορθόδοξου φονταμενταλισμού που υποκινεί πολλές από τις αντιδράσεις απέναντι στις νέες ταυτότητες, θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι οι συγκεκριμένες κινητοποιήσεις ενάντια στην καταγραφή των βιομετρικών δεδομένων και στη χρήση του ψηφιακού αποτυπώματος συμπυκνώνουν παραληρηματικά κάτι από το άγχος και τη δυσφορία της σύγχρονης ζωής.
Τα ζητήματα που αφορούν την προστασία των δεδομένων μας και το ενδεχόμενο μιας ψηφιακής δυστοπίας οφείλουν πράγματι να συζητηθούν ανοιχτά και δημοκρατικά.
Πράγματι, δεν είναι λίγες οι φορές που όλοι και όλες ανησυχούμε για τα ψηφιακά ίχνη που αφήνει πίσω της κάθε μικρή και αθώα κίνησή μας· αρχικά παραξενευόμαστε και στη συνέχεια συνηθίζουμε, όχι χωρίς ένα ορισμένο δέος και μια κάποια αγανάκτηση, τις στοχευμένες διαφημίσεις που εμφανίζονται στα κοινωνικά μας δίκτυα έπειτα από μια απλή αναζήτηση στο Google· θαυμάζουμε αλλά και φοβόμαστε τις δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης· υπό την πίεση του χρόνου, συναινούμε βιαστικά και ενίοτε νευρικά σε φόρμες διαχείρισης cookies χωρίς να τις πολυδιαβάζουμε· δεν θέλουμε καν να σκεφτόμαστε το πλήθος δεδομένων που αποθηκεύει και επεξεργάζεται το κινητό μας, μέσα από εφαρμογές που χρησιμοποιούμε καθημερινά, χωρίς πάντως να κατανοούμε ακριβώς την τεχνολογία που βρίσκεται από πίσω τους.
Δεν είναι, λοιπόν, παράλογο να υποθέσουμε ότι ορισμένοι άνθρωποι, που ούτως ή άλλως λόγω του υπερσυντηρητικού σκεπτικού τους τείνουν προς μια συνωμοσιολογική αντίληψη του κόσμου, εκφράζουν αυτές τις αγωνίες και τους φόβους με τρόπο στρεβλό και ανορθολογικό. Η γενικευμένη ανησυχία για τους κινδύνους της ψηφιακής επιτήρησης συμπυκνώνεται στην ιδέα ενός φανταστικού μικροτσίπ που τοποθετείται κάτω από το δέρμα μας και μας καθορίζει. Το διάχυτο άγχος για τη διαρκή καταγραφή των κινήσεων και των συναλλαγών μας, που συχνά παραμένει στο παρασκήνιο της σκέψης μας υπό το βάρος των καθημερινών αναγκών, έρχεται στο προσκήνιο με τη μορφή ενός αντιχριστιανικού σχεδίου που καταστρώνεται από συγκεκριμένους, σατανικούς δρώντες. Η αδιαφανής και δυσπρόσιτη για τους μη ειδικούς δυναμική των τεχνολογιών από τις οποίες εξαρτόμαστε απλοποιείται ανακουφιστικά, αναγόμενη στη βούληση ενός κακού Αλλου που κινεί τα νήματα.
Βέβαια, αυτή η υπόθεση, η οποία στοχεύει στην κατανόηση ορισμένων όψεων της συνωμοσιολογίας που ξαναφουντώνει με αφορμή τις νέες ταυτότητες, δεν συνεπάγεται τη δικαιολόγηση ή τη νομιμοποίηση των συνωμοσιολογικών αφηγήσεων. Φωτίζοντας όμως κάποιες πτυχές του φαινομένου, ενδέχεται να μας οδηγήσει στη συνειδητοποίηση της ανάγκης για έναν πιο δημοκρατικό και διαφανή διάλογο γύρω από την επιστήμη και την τεχνολογία – στον βαθμό, φυσικά, που κάτι τέτοιο είναι δυνατό.
Δεν συνιστά κάθε κριτική της τεχνολογίας ανορθολογισμό. Τα ζητήματα που αφορούν την προστασία των δεδομένων μας και το ενδεχόμενο μιας ψηφιακής δυστοπίας οφείλουν πράγματι να συζητηθούν ανοιχτά και δημοκρατικά. Ασκώντας κριτική στη συνωμοσιολογία, μπορούμε να συμβάλουμε στο να εκφραστούν ορισμένες από τις πραγματικές ανησυχίες της εποχής μας, τιθέμενες σε πολιτική βάση· να καταστούν αντικείμενο πολιτικής διαβούλευσης και διαφωνίας, αντί να εμφανίζονται υπό το διαστρεβλωτικό πρίσμα του φανατισμού και να τροφοδοτούν ακροδεξιές αντιλήψεις.
Ο κ. Γιάννης Κτενάς είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ.
