Στην αρχή δυσκολευόσουν να συγκεντρωθείς στο δρώμενο. Δεν ήθελες να ακολουθήσεις κανέναν αλλά να περιπλανηθείς με τους δικούς σου ρυθμούς, εκείνη την ώρα του απογεύματος, πριν από τη δύση του ηλίου, στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας. Ημασταν γύρω στους 100 θεατές, μια πολύχρωμη, σιωπηλή πομπή, και ένα αδέσποτο λευκό σκυλάκι, εξοικειωμένο με τους ανθρώπους και με το περιβάλλον. Τη διαδρομή όριζε μια μαυροφορεμένη γυναίκα που κρατούσε ένα κοντάρι με απόληξη ένα λευκό δρέπανο. Επί μία ώρα μόνο ήχοι, της παράστασης και της πόλης, οι 30 γυναίκες του χορού, και στο τέλος η είσοδος του μητροκτόνου Φιλίπο Αντάμο. Το «Μα» του Ρομέο Καστελούτσι, στο πλαίσιο του θεσμού «2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης», ήταν ακριβώς αυτή η πρώιμη συλλαβή «μα» (προτού το βρέφος προφέρει ολοκληρωμένο το «μαμά») αλλά και ο εναντιωματικός σύνδεσμος που, τόσο στα ελληνικά όσο και στα ιταλικά, σημαίνει «ωστόσο», «αλλά». Ανάμεσα σε μια μισοτελειωμένη λέξη και μια αλληλουχία σκέψεων, που η μια κατεδαφίζει ή ενισχύει την άλλη, ο Καστελούτσι δημιούργησε μια τελετουργία βέβηλη, αφιερωματική, αλληγορική, έναν δίαυλο του Πάνω και του Κάτω Κόσμου. Μια εικονοκλαστική site specific performance με υλικά το ανθρώπινο σώμα, τους φυσικούς ήχους, το φως του δειλινού και τη μουσική.
Αλλού γυμνά γυναικεία ματωμένα σώματα συμπλέκονται· αλλού μητέρες μεταφέρουν με θήλαστρα το γάλα τους σε έναν οριζόντιο διαφανή δοκιμαστικό σωλήνα που άλλοτε ταλαντεύεται και άλλοτε ισορροπεί· αλλού ένας σιωπηλός μαυροντυμένος χορός γυναικών συντονίζεται σε κινήσεις κοφτές, αιχμηρές, πολεμικές, μια εντυπωσιακή χορογραφία, σταθερή και συγκροτημένη, που έρχεται από το παρελθόν και βαδίζει, λες, προς το μέλλον. Η γυναίκα Μητέρα, Τροφός, φιγούρα εξουσιαστική, παιδί και ενήλικος, ικέτης και θύμα. Σε αυτή την «πολιτεία» γυναικών, κάνει την είσοδό του ένας άνδρας. Ο Φιλίπο Αντάμο, ο οποίος το 2000, έφηβος ακόμη, δολοφόνησε τη μητέρα του. Εξέτισε την ποινή του και ο Καστελούτσι τον επέλεξε να εμφανιστεί στο ιερό όπου απαγορευόταν η είσοδος σε μητροκτόνους (και βαρβάρους). Μπροστά από το Πλουτώνιο Σπήλαιο, όπου, σύμφωνα με τον μύθο, ο χθόνιος θεός απήγαγε την Περσεφόνη, την κόρη της Δήμητρας, ο Ιταλός σκηνοθέτης τοποθέτησε το αντίγραφο ενός προαναγεννησιακού τέμπλου που αποτυπώνει τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Ο Αντάμο χύνει το μητρικό γάλα από τον σωλήνα. Προσευχή, σπονδή, «μια συμφιλίωση επί της γης». «Η πράξη του μητροκτόνου μετασχηματίζεται σε τάμα, σε χάδι, σε αφηρημένο γλυπτό», σημειώνει ο Καστελούτσι.
Ανάμεσα σε μια μισοτελειωμένη λέξη και μια αλληλουχία σκέψεων, που η μια κατεδαφίζει ή ενισχύει την άλλη, ο Καστελούτσι δημιούργησε μια τελετουργία αλληγορική.
Αποχωρήσαμε χωρίς χειροκρότημα. Eτσι επέβαλε το τελετουργικό. Δεν το είχαμε, νομίζω, και ανάγκη. Στρέφαμε κάθε τόσο το κεφάλι προς αυτό που αφήναμε, χωρίς να θέλουμε, πίσω μας, ως μύστες και προσκυνητές. Δεν υπήρχε τέλος· ήταν σα να μεταφέρεται η αίσθηση στο διηνεκές. Από τα Ελευσίνια Μυστήρια, στα μυστήρια της ύπαρξης και των ανθρωπίνων σχέσεων, που δεν χρονολογούνται. Ο,τι παρακολουθήσαμε ήταν κυρίως μια άχρονη χειρονομία. Η εμπειρία να δούμε μέσα και πέρα από τα δρώμενα. Ο ορίζοντας ανοικτός και η πόλη μπροστά μας.
Η Ελευσίνα, ένα ιστορικό παλίμψηστο. Αρχαιότητα και βιομηχανικές εγκαταστάσεις γειτνιάζουν και ανταλλάσσουν πληροφορίες. Eνα παρελθόν διαρκώς παρόν και ένα παρόν που ανατροφοδοτείται από τους μύθους του. Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα, με διευθυντή τον Μιχαήλ Μαρμαρινό, μοιάζει να επιδιώκει να αναδιαπραγματευτεί τους μύθους. «Με σεβασμό στις σκοτεινές και αθέατες κατά κανόνα περιοχές αυτής της γεωγραφίας», όπως έχει πει και ο ίδιος. Τα πολλαπλά στρώματα της Ιστορίας αφήνουν περιθώρια διαρκών μετασχηματισμών. Η «Ελευσίς 2023» αναμοχλεύει και επιχειρεί. Ο Σενέκας το είχε διατυπώσει έτσι ώστε να «φιλοξενεί» τα Μυστήρια χωρίς να τα αποκαλύπτει: «Η Ελευσίνα κρατά πάντα κάτι κρυφό γι’ αυτούς που θα την επισκεφθούν ξανά».
