Αλλη μία φορά, στην ελληνική δημόσια σφαίρα, βλέπω να ανακινείται το ζήτημα του «γάμου ομόφυλων ζευγαριών», με παράλληλη επέκταση του δικαιώματος στην παιδοθεσία. Μολονότι φοβάμαι ότι ως θέμα εργαλειοποιείται κατά καιρούς για άλλους λόγους, ας δεχθώ ότι η θέληση της κυβέρνησης να το φέρει ως νομοσχέδιο είναι ειλικρινής.
Θα υπάρξει αντίδραση; Ηδη διαβάζω κάποια δείγματά της, που μάλλον βρίσκονται εκτός τόπου και χρόνου. Πριπριπρί ομοφοβία, μπλαμπλαμπλα καθαρεύουσα. Η εμπειρία, όμως, δείχνει ότι δεν πρέπει να την υποτιμούμε. Ακόμη και σε χώρες που έχουν υιοθετήσει χωρίς ουσιαστική αντίδραση το σύμφωνο συμβίωσης ανεξαρτήτως ταυτότητας φύλου, η επέκταση του ίδιου δικαιώματος και στον γάμο μπορεί να δημιουργήσει ευρύ συντηρητικό μέτωπο. Κάτι τέτοιο συνέβη, ως γνωστόν, στη Γαλλία του 2012-13.
Νομικοί όπως ο Βασίλης Σωτηρόπουλος και ο Αριστείδης Χατζής έχουν ήδη εξηγήσει, σημείο προς σημείο, τη συνταγματικότητα και την αναγκαιότητα μιας νέας νομοθετικής ρύθμισης που θα διευρύνει το δικαίωμα στον γάμο, επισημαίνοντας και ποιες πλευρές δεν καλύπτονται σήμερα από το σύμφωνο συμβίωσης. Θέλω να συμπληρώσω αυτήν τη συζήτηση παίρνοντας αφορμή από δύο υπόρρητα επιχειρήματα που, ως εκτατικές λογικές, συντονίζουν την αντίσταση στον «γάμο για όλ@» από πολύ διαφορετικές πλευρές, από την άκρα Δεξιά και την Εκκλησία, έως το ΚΚΕ ή την αντισυστημική Αριστερά.
Το πρώτο είναι ότι «δεν θα έπρεπε να υπάρχει ως αίτημα»: Ο γάμος είναι συντηρητικός θεσμός μάς λένε (τι τον θέλετε, επιτέλους;), υπηρετεί την κανονικότητα (και άρα θα υπηρετεί πλέον και την ομοκανονικότητα) κ.ο.κ. Μα, δείτε λίγο πώς αρθρώνεται, βαθιά πολιτικά και όχι ουσιοκρατικά, το αίτημα από τις κοινότητες που το θέτουν επίμονα τόσα χρόνια. Το θέτουν μάλιστα παράλληλα με μια μεγάλη συζήτηση ενάντια στην ομοκανονικότητα και στον ομοεθνικισμό, υπογραμμίζοντας πως προφανώς τίποτα δεν λύνεται με το να κατακλυστούμε ξαφνικά από ιλουστρασιόν φωτογραφίσεις γκέι λευκών ανδρών με κάρτα γυμναστηρίου, σκυλάκι και λίστα γάμου. Το ζητούμενο αυτών των κοινοτήτων δεν είναι να «νοικοκυρευτούν».
Ως αίτημα, η ισότητα στον γάμο δεν συνδέεται με την κανονιστική πλευρά του θεσμού (αν ίσχυε κάτι τέτοιο, όλοι οι συντηρητικοί φορείς θα τον καλωσόριζαν). Σχετίζεται με τη λειτουργικότητά του ως πλαίσιου προστασίας και νομοθετικής κάλυψης (σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο) και με τη δυναμική του στο πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας και της πολιτειότητας. Ο γάμος είναι μια δημόσια συνθήκη συμβίωσης και η επιτέλεσή του έχει μια δυναμική που τον υπερβαίνει πολύ περισσότερο από το σύμφωνο, ο γάμος για όλ@ δημιουργεί έναν δυναμικό φορέα δημόσιων λόγων ενάντια στην ομοφοβία και στην τρανσφοβία. Και βοηθά να αποφυσικοποιηθεί και να πολιτικοποιηθεί πιο αποτελεσματικά ο θεσμός: Ο γάμος, επιτέλους, είναι κοινωνική σύμβαση, είναι πολιτική δέσμευση, είναι νομική ευθύνη, είναι επιλογή, δεν είναι «φυσική συνθήκη», θεϊκή πρόνοια, εθνική ανάγκη, ή βιολογικό πεπρωμένο.
Μπορούμε να σκεφτούμε ανάλογα και για τόσες άλλες θεσμικές πρόνοιες, όπως η ιθαγένεια, το δικαίωμα στην εργασιακή ασφάλεια, την έμφυλη και φυλετική ισότητα, την παιδεία, την υγεία; Πόσο ορίζονται κι αυτές στη βάση της κοινωνικής ευθύνης, της ισότητας και της ανοιχτότητας, και όχι στη βάση της ουσιοκρατίας, της βιοπολιτικής φοβίας και της μισαλλοδοξίας; Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, ο γάμος για όλ@ μπορεί να λειτουργήσει και ως ένα ακόμη άνοιγμα της συζήτησης για τα «ανθρώπινα» δικαιώματα που στην πράξη δεν μοιραζόμαστε όλ@ το ίδιο.
Το δεύτερο επιχείρημα ενάντια στον γάμο για όλ@ εγείρει νεφελωδώς το φάσμα των «δικαιωμάτων των παιδιών». Πρώτον, δικαίωμα των παιδιών δεν είναι να έχουν ετεροφυλόφιλους γονείς, αλλά να έχουν ασφάλεια, παιδεία, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, υγεία, δυνατότητα να ζήσουν χωρίς βία. Δεύτερον, οι επιστημονικοί φορείς ομονοούν ότι δεν επιδρά αρνητικά στην ανάπτυξη και την κοινωνική ένταξη των παιδιών η συμμετοχή τους σε μονογονεϊκές ή ομογονεϊκές οικογένειες.
Εχει ενδιαφέρον, βέβαια, ότι τελευταία το επιχείρημα έχει πάρει μια άλλη τροπή: Πρέπει να προστατεύσουμε, μας λένε, τα παιδιά ομογονεϊκών οικογενειών από το «παράγωγο στίγμα», από το bullying που θα δέχονται ως παιδιά αυτών των οικογενειών. Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο επιχείρημα δεν στοχεύει να προστατεύσει κανένα παιδί, στοχεύει να παρουσιάσει ως φυσικά (και ουσιαστικά να αναπαραγάγει) το bullying, την έμφυλη βία και την περιθωριοποίηση.
Και κάτι τελευταίο: Σε όλες αυτές τις συζητήσεις, είναι εντυπωσιακό πόσο θεωρείται ως δεδομένο ότι στόχος είναι η ένταξη των παιδιών σε μια ετεροκανονική κοινωνία. Και όμως, δείτε γύρω σας, τα περισσότερα παιδιά, όποιος κι αν θα είναι ο αυτοπροσδιορισμός τους στο μέλλον, ασφυκτιούν από το ετεροκανονικό πλαίσιο, όπως επιβάλλεται στην οικογένεια, στο σχολείο, στον δημόσιο χώρο. Αλλά ας προχωρήσω και ένα βήμα ακόμη. Δεν θέλω να σας σοκάρω, αλλά υπάρχουν και κουίρ παιδιά. Εχετε σκεφτεί πόσο βαθιά ανάγκη έχουν, αυτά τα παιδιά, να ζουν σε ένα περιβάλλον όπου υπάρχουν και μη ετεροκανονικά ζευγάρια ανάμεσα στο φιλικό περιβάλλον των γονιών τους, ανάμεσα στους γονείς των φίλων τους, στο περιβάλλον των δασκάλων τους και των ανθρώπων που τα φροντίζουν;
Ο κ. Δημήτρης Παπανικολάου είναι καθηγητής Νεοελληνικών και Πολιτισμικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
