Η φράση του σκηνοθέτη Νικολά Φιλιμπέρ, «σημασία δεν έχει τόσο το θέμα όσο το βλέμμα», θα μπορούσε να είναι η αρχή και το τέλος αυτού του σχολίου. Γιατί ο 72χρονος Γάλλος δημιουργός, που βραβεύτηκε με τη Χρυσή Αρκτο της φετινής Μπερλινάλε για το ντοκιμαντέρ του «Στο ποταμόπλοιο» («On the Adamant»), δεν είναι η πρώτη φορά που ασχολείται με το θέμα της ψυχικής διαταραχής. Το 1996, είχε παρακολουθήσει τους τροφίμους του ψυχιατρείου La Borde στις πρόβες για την ετήσια θεατρική τους παράσταση. Ο Φιλιμπέρ αφοσιώνεται στο αντικείμενο της παρατήρησής του, αφιερώνει όσο χρόνο χρειάζεται για να ολοκληρωθεί μια κίνηση, ένα νεύμα, μια φράση, μια παύση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι έχει ως σκοπό της ζωής του να δώσει «φωνή», μέσα από την εικόνα, σε αυτούς που δυσκολεύονται να εκφραστούν. Ανθρωποι με κώφωση, ψυχικά διαταραγμένοι ή μια ομάδα μαθητών με τον δάσκαλό τους σε μια επαρχία της Γαλλίας (στο, μάλλον πιο δημοφιλές του «Είμαι και έχω»).
«Στο ποταμόπλοιο», που σήμερα το απόγευμα προβάλλεται στον Δαναό, στις 29ες «Νύχτες Πρεμιέρας», κινηματογραφεί ένα πρότυπο πλωτό κέντρο ημερήσιας φροντίδας ψυχικά ασθενών, στον Σηκουάνα, στο κέντρο του Παρισιού. Εκεί, ασχολούνται με τη μουσική, τη ζωγραφική, τον χορό, τον κινηματογράφο, το γράψιμο, το ράψιμο, οργανώνουν φεστιβάλ ταινιών, συμμετέχουν σε συζητήσεις. Είναι άραγε ο στόχος του σκηνοθέτη να μιλήσει για «τον θεραπευτικό ρόλο της τέχνης»; Θα συνοψίζαμε και θα υπεκφεύγαμε αν επιλέγαμε (μόνο τουλάχιστον) αυτήν την εκδοχή.
«Τα όρια μεταξύ του φυσιολογικού και της παράνοιας είναι πολύ ασαφή», πιστεύει ο Νικολά Φιλιμπέρ και το κάνει ντοκιμαντέρ.
Δεν είναι, ομολογουμένως, εύκολο να συνταχθεί κανείς με την άποψη ότι οι παράλογες αφηγήσεις τους δεν είναι απλώς αποκυήματα μιας ταραγμένης φαντασίας ή σημάδια μιας ασθενούς ψυχοσύνθεσης, αλλά «πιθανές όψεις ενός εναλλακτικού κόσμου, γεμάτου δημιουργικότητα κι ευαισθησία». Κυρίως, γιατί αυτός ο «εναλλακτικός κόσμος» μας ενοχλεί, μας βγάζει από τη σιγουριά μας και μας αναγκάζει να εκτεθούμε σε ένα συναισθηματικό κίνδυνο, να μπούμε σε δοκιμασίες, να κάμψουμε τις άμυνές μας. «Οταν έκανα ένα ντοκιμαντέρ σε μια ψυχιατρική κλινική, ήθελα να γνωρίσω από κοντά το σύμπαν της τρέλας. Αυτό πάντα μας φοβίζει, αφού τα όρια μεταξύ του φυσιολογικού και της παράνοιας είναι πολύ ασαφή», είχε πει ο Φιλιμπέρ στην «Κ» πριν από μία δεκαετία (27/02/2003). «Σιγά σιγά, ήρθα κοντά σε αυτούς τους ανθρώπους και τότε σβήστηκαν οι προκαταλήψεις που είχα, διότι γνώρισα την προσωπικότητά τους. O καθένας από εμάς –διάσημος ή άσημος– είναι ο ήρωας και ο πρωταγωνιστής της δικής του ζωής».
Η μεσήλικη Μιριέλ δηλώνει πεπεισμένη πως θα θεραπευτεί από την τρέλα. Και όταν ο ψυχίατρος τη ρωτάει «τι σημαίνει γι’ αυτήν θεραπεία», απαντά, «να παίρνω τα φάρμακά μου, να βλέπω τον γιατρό μου, να απασχολούμαι όλη μέρα, να έχω διαύγεια, κάποιες καλές στιγμές». Ο 57χρονος Φρανσουά με κλίση στη μουσική (στην πρώτη σκηνή της ταινίας, τον βλέπουμε να ερμηνεύει συναρπαστικά, πυρετικά, με οδοντοστοιχία που καθόλου δεν τον διευκολύνει, το γαλλικό ποπ τραγούδι του 1979 «La Bombe Humaine») ομολογεί ότι «οι ψυχικά άρρωστοι δεν έχουν οικογένεια, δεν τα πάνε καλά με την οικογένειά τους». Ευγνωμονεί την πλωτή μονάδα αλλά και τα φάρμακά του, χωρίς τα οποία θα παραληρούσε, νομίζοντας ότι είναι ο Ιησούς, και θα έπεφτε στον Σηκουάνα.
Κάθε ιστορία, την οποία παρακολουθεί ο Φιλιμπέρ «Στο ποταμόπλοιο», είναι ένας γρίφος και ένα μάθημα ζωής. Μας τρομάζει γιατί είμαστε μέρος του, βλέπουμε την αφιλόξενη πλευρά του, κατανοούμε το απρόβλεπτο και ευάλωτο, που στερεώνεται μόνο με φροντίδα και προσοχή. Εξάλλου, όπως έχει γράψει και ο Γάλλος ποιητής και φιλόσοφος Πολ Βαλερί, «η ασυναρτησία μιας ομιλίας εξαρτάται από εκείνον που την ακούει. Το πνεύμα είναι φτιαγμένο έτσι που να μην μπορεί να είναι ασυνάρτητο γι’ αυτό το ίδιο».
