«Με εξαίρεση το αποχωρητήριο, τι εξισώνει τον Νεύτωνα με έναν κρετίνο, τις δικές μου διανοητικές ικανότητες με του Ντοστογιέφσκι;». Καθώς διαβάζω Τζωρτζ Στάινερ, ο φοιτητής του διπλανού διαμερίσματος φλυαρεί σε ανοιχτή ακρόαση με τη μαμά του (τα έξοδα του μήνα ξέφυγαν), ενώ εγώ σκέφτομαι πώς κάποια βιβλία σε κάνουν να θέλεις να διαβάζεις κι άλλα βιβλία.
Οποτε διαβάζω Στάινερ, έχω την αίσθηση πως βρίσκομαι μπροστά σε μια βιβλιοθήκη ζαλισμένη απ’ την επιθυμία μου να φάω τις σκέψεις των μεγάλων. Αν ο Στάινερ ήταν βιβλιοθήκη, θα είχε ξύλινα πατώματα και βαριές, ακριβές πολυθρόνες, τζάκι, κιτρινιάρικο φως και άνεση χρόνου στο ωράριο. Θα ήταν μια κρύπτη με βιβλία. Οι απαιτήσεις της ανάγνωσής του είναι χαμηλές και ταυτόχρονα υψηλές. Οσο ξέρεις τόσο απολαμβάνεις, αλλά αν δεν ξέρεις, δεν εμποδίζεσαι. Μια μόνιμη δίψα ακολουθεί το διάβασμα των «Σπαραγμάτων» του στο «Περί Θανάτου», σε μετάφραση Σεραφείμ Βελέντζα (spoiler: το κομψό βιβλιαράκι είναι γεμάτο ζωή). Τι στέκεται εμπόδιο και δεν διαβάζει κανείς περισσότερο, εάν υποτεθεί πως θέλει;
Ο χρόνος. Αλλά και τα χρήματα. Κρυφακούγοντας τον φοιτητή της πολυκατοικίας μου, αλλά και συγγενείς ή φίλους που σπουδάζουν, λυπάμαι που το βασικό τους θέμα είναι τα λεφτά. Οι περισσότερες συζητήσεις τους είναι αυτό. Κι έτσι ήταν και στη δική μας περίπτωση (μπήκα πανεπιστήμιο το ’10, κατάλαβες). Η βιβλιοθήκη ήταν ο βασικός μας τρόπος να διαβάσουμε πανεπιστημιακά βιβλία (από τα ακριβά) ή, αργότερα, στη δική μου περίπτωση, βιβλία τέχνης, ιστορίας και ιστορίας της τέχνης, που ποτέ δεν θα μπορούσα να είχα ονειρευτεί πως αγοράζω (απ’ αυτά που έχουν και καλές εκτυπώσεις των έργων μέσα και που μυρίζουν «παλιά λεφτά» όταν δεν βρίσκονται σε δημόσιες βιβλιοθήκες).
Ο πληθωρισμός έχει κάνει ασύμφορο τον κλασικό μηχανισμό εξοικονόμησης χρημάτων για φοιτητές και νέους: σούπερ μάρκετ και μαγείρεμα στο σπίτι. Μέλι, λάδι, κοτόπουλα και άλλα χρειώδη κοστίζουν σχεδόν όσο ένα μυθιστόρημα, όλα μαζί όσο ένα χοντρό μάνγκα ή γκράφικ νόβελ. Οι πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες είναι ένα καταφύγιο, ώσπου δεν είναι – αν για παράδειγμα δουλεύει κανείς ή εάν έχει αποφοιτήσει και δεν έχει όρεξη ν’ αράζει με δεκαοκτάχρονα (ήμασταν κι εμείς τόσο εκνευριστικά; ναι, σίγουρα ναι).
Μετά αρχίζουν τα pdf «σπασμένων» αποθετηρίων βιβλίων στο ίντερνετ, που στερούν από τον αναγνώστη/την αναγνώστρια την αληθινή χαρά τού να χαϊδεύει τις σελίδες, να μυρίζει, να υπογραμμίζει. Να διαβάσεις Λάβκραφτ, Μαίρη Σίλει, Μαρξ και Σμιθ στο ίντερνετ, οκ. Αλλά ποιος θα σε απαλλάξει από τη σιχαμένη οθόνη του λάπτοπ, αν όχι ένα κλασικό έργο; Συνήθως τα κλασικά είναι δωρεάν ανεβασμένα σε διάφορα σημεία αποθησαύρισης γνώσης, κάτι είναι κι αυτό, προνόμιο σε σχέση μ’ άλλα μέρη, όμως δεν σου δίνει την αίσθηση ενός περιπάτου σε μία ξύλινη βιβλιοθήκη ανάμεσα στα θηρία.
Αυτό το τέρας γνώσεων, ο Στάινερ, έχει γράψει διάφορα πολύ ελιτίστικα πράγματα. Στο «σπάραγμα» με τίτλο «Υπάρχουν Λέοντες, Υπάρχουν Ποντικοί» (δεν τα λέει όλα ο τίτλος;) λίγο πολύ υποστηρίζει πως ελάχιστοι φτιάχνουν την τέχνη και τη γνώση. «Τα αισθητικά ή επιστημονικά επιτεύγματα», αυτά από τα οποία όντως «εξαρτάται ο πολιτισμός» είναι δουλειά των λίγων και αποτέλεσμα, αν κατάλαβα καλά, μιας «κατάφωρα άδικης κατανομής ταλέντων».
Ας δεχθούμε πως η λοταρία της τύχης άλλους τους κάνει Ντοστογιέφσκι, άλλους Φεράντε κι άλλους απλούς αναγνώστες. Η συζήτηση για το πώς χάνεται ή φουντώνει ένα ταλέντο είναι τεράστια. Θέλω, όμως, να σταθώ στο να μπορείς όντως να απολαύσεις τον πολιτισμό.
Δεν αρκεί η τυπική πρόσβαση σ’ αυτόν (αν και, όπως λέει ο Στάινερ, «η ανισότητα στη σχολική εκπαίδευση είναι σκανδαλώδης)». Δεν φτάνει η άρση των αποκλεισμών, χρειάζονται και θετικά μέτρα. Για να μπορεί κανείς όντως να καταλάβει τι συμβαίνει σ’ ένα μυθιστόρημα του Μπαλζάκ και να το δει ως αυτό που είναι, ένα απολύτως διασκεδαστικό ανάγνωσμα, χρειάζεται μία καλλιέργεια που δεν πρέπει να αφεθεί σ’ αυτό που ο Στάινερ λέει «οικογενειακό πλαίσιο». Χώρια που αφετηρία δεν είναι μόνο η οικογένεια. Είναι η σχολική εκπαίδευση, το περιβάλλον (τι παιδεία θα πάρουν τα παιδιά της Παλαιστίνης;), «η διαθεσιμότητα πολιτιστικών προτύπων» (σκεφτείτε τις γυναίκες του προπροηγούμενου αιώνα, που έβγαλε, ωστόσο μεγάλες διανοούμενες), «οι αναγκαίοι χώροι για διανοητική βάσανο». Το τελευταίο θα μπορούσε να είναι ένα σπίτι όπου κανείς δεν σου μιλάει, για να μπορείς να διαβάσεις απερίσπαστος. Πόσοι νέοι το έχουν αυτό τώρα;
Η φτώχεια μπορεί να κάνει έναν άνθρωπο έξυπνο με διάφορους τρόπους. Σίγουρα του μαθαίνει να φέρεται και να επιβιώνει. Και σπουδαία έργα έχουν παραχθεί από καλλιτέχνες ή φιλοσόφους που λυσσούσαν της πείνας. «Η μεγαλοφυΐα χλευάζει το αδύνατο», λέει ο Στάινερ, που πάντα σε κάνει να θέλεις να χοροπηδήσεις που είσαι ζωντανός ανάμεσα στους Ντοστογιέφσκι και τους Μπαλζάκ της βιβλιοθήκης σου. Ομως, τι συμβαίνει με τους απλούς ανθρώπους; Μ’ αυτούς που θα ήθελαν να δοκιμάσουν τον καρπό της γνώσης, αλλά κοστίζει όσο ένα μπουκάλι λάδι;
Μ’ αυτούς που έρχονται συνέχεια αντιμέτωποι με διλήμματα του στιλ ζακέτα ή βιβλίο, παπούτσια ή θέατρο; Δεν είναι τίποτα καταραμένοι καλλιτέχνες, γλύπτες και ποιητές. Είναι κανονικοί φοιτητές ή νέοι εργαζόμενοι σε εταιρείες και ταξί και σχολές του στυλ ΑΣΟΕΕ, και από έναν τέτοιο έχω ακούσει τη φράση «θα πάρω βιβλίο αντί για τη ζακέτα, έχει ακόμη ζέστη».
Το θέμα έχει αφεθεί στην τύχη του. Οι τυχεροί, τα ταλέντα, οι σκύλοι του πολιτισμού, η μεσαία τάξη, ναι, αυτοί θα δαγκώσουν τον καρπό. Οι άλλοι ας φάνε social media όταν πεινούν για διανόηση. Το δίλημμα «βιβλίο, ρούχο ή ελαιόλαδο;» έχει μέσα σκληρή ανισότητα πολλαπλών επιπέδων. Και το χειρότερο είναι πως όσοι στα 18-28 τους θα λένε συνέχεια ρούχο, θα έχουν μία φτωχότερη ζωή στα 38 τους (όχι οπωσδήποτε σε χρήματα, αλλά σε άλλες προϋποθέσεις ευτυχίας). Κι αυτό είναι κάπως άδικο, αν όχι «σκανδαλώδες».
