«Εδώ αφήκε τον ήσκιο του ο ένας, εκεί ο άλλος». Η φράση του Ν. Γ. Πεντζίκη, που επέλεξε ως «πρόλογο» στο ντοκιμαντέρ του για τη Ζάκρο ο Φίλιππος Κουτσαφτής, είναι ίσως η καλύτερη εισαγωγή για να διασχίσει χιλιετίες ζωής, μέσα από «σιωπηλών σπαράγματα, ανωνύμων ταυτότητες». Είναι ο τρόπος του αυτός, εξάλλου, να ανασυνθέτει μωσαϊκά πόλεων και ανθρώπων.
Ο βραβευμένος ντοκιμαντερίστας («Αγέλαστος πέτρα») πρωτοπήγε στην ανασκαφή της Ζάκρου τον Αύγουστο του 1987. Κι από τότε, μέχρι περίπου σήμερα, επισκεπτόταν την περιοχή και κατέγραφε, αποθησαύριζε για την ακρίβεια, τη μνήμη του τόπου και την ιστορία του, με βλέμμα εντελώς προσωπικό, που μπαινοβγαίνει στον χρόνο, σε ένα παιχνίδι συνειρμών και αποτυπώσεων. Η «Ζάκρος» (που οφείλεται στη χορηγία της Raycap A.E.) έδωσε στο Λούβρο την παγκόσμια πρεμιέρα της τον περασμένο Ιανουάριο, προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και από την Πέμπτη 2.11 φιλοξενείται στον «Δαναό».
Αν χαρακτηρίζει κάτι τον σκηνοθέτη (εκτός από την ιδιότυπα αφηγηματική ταυτότητα των έργων του) είναι η «προσκυνηματική» σχέση του με τους τόπους, με την έννοια της δέσμευσης χρόνων, της επίμονης –και επίπονης– συνέχειας. Το ίδιο έκανε με την Ελευσίνα, την Αρκαδία, το επαναλαμβάνει με αυτό το «σημαδάκι στον χάρτη της ανατολικής Κρήτης, λουσμένο στο φως και τον άνεμο». Τον όρμο της Ζάκρου, στην άκρη του νησιού, στην άκρη της Ευρώπης. Εκεί όπου το 1961 ο αρχαιολόγος Νικόλαος Πλάτων ανακάλυψε ένα σημαντικό μινωικό ανάκτορο και μια μικρή πολιτεία. Ο σκηνοθέτης υπήρξε τυχερός γιατί πρόλαβε ζώντα τον σπουδαίο επιστήμονα (πέθανε το 1992, το έργο του συνεχίζει ο γιος του Λευτέρης Πλάτων), η κάμερα τον ακολουθεί στις περιπλανήσεις του στον χώρο, καταγράφοντας, εκτός από την παρουσία του, τον λόγο του.
Γι’ αυτούς που «αξιώθηκαν να κερδίσουν τον χρόνο και να τον προσφέρουν σε όλους εμάς».
Απ’ όλα τα ευρήματα ο Φ. Κουτσαφτής επιμένει στο πιο ταπεινό. Τα «άωτα κωνικά κύπελλα», τα «σκουτελάκια», όπως τα λένε στην περιοχή της Φαιστού, εκφράζοντας μια οικειότητα «σα να ανήκουν στο νοικοκυριό μας». Πολύ μικρά σε μέγεθος (χωράνε τόσο νερό όσο η χούφτα ενός ανθρώπου και με τα δυο χέρια), βρέθηκαν κατά δεκάδες αποθηκευμένα το ένα μέσα στο άλλο, καταπλακωμένα για 3.500 χρόνια. Ταυτισμένα με τη 2η ανακτορική περίοδο του μινωικού κόσμου, «υπήρχαν παντού, από τα ανάκτορα μέχρι τα αγροτόσπιτα». Ενα τέτοιο «σκουτελάκι» ζωγράφισε και ο Χρήστος Μποκόρος για την αφίσα της ταινίας.
Ο σκηνοθέτης έχει την ικανότητα να διαστέλλει και να συστέλλει τον χρόνο, βαδίζοντας πάνω σε μια ψυχική και γνωστική ευρυχωρία, που στηρίζεται στην ενδελεχή παρατήρηση. Αναμειγνύοντας τον Ερωτόκριτο, το Τολέδο του Ελ Γκρέκο, ξωκκλήσια και ιστορίες αγίων, μουσικές, μινωικά ερείπια. Μια ανθρωπογεωγραφία τοπίων και προσώπων. Ανασύρει τις φωτογραφίες που τράβηξε ο Ιταλός ανθρωπολόγος Λίντιο Τσιπριάνι, στη Ζάκρο, το ’42. Αυτός ο επισκέπτης με τις «αλλοπρόσαλλες ρατσιστικές θεωρίες» απαθανάτισε κατοίκους, αγρότες, γυναίκες και άνδρες. Με τη φωτογραφική μηχανή του, όπως λέει ο αφηγητής – σκηνοθέτης, «έστησε ένα μνημείο για το μεγάλο εξόριστο πλήθος των ανωνύμων, που αποτελούν την αξία του κόσμου». Στον Φ. Κουτσαφτή θυμίζουν αφιερωματικά ειδώλια κι έτσι τα πρόσωπα του Τσιπριάνι «συναντούν» τα εκθέματα του μουσείου. Με τις διαδρομές που επιλέγει μας κάνει να αισθανθούμε πολίτες της Ζάκρου, να αφεθούμε σε απρόσμενα συνταιριάσματα της πραγματικότητας με τη φαντασία, της καθημερινότητας με την Ιστορία.
Ως επίλογο κρατώ τη φράση για τον Νικόλαο Πλάτωνα, «που αξιώθηκε να κερδίσει τον χρόνο και να τον προσφέρει σε όλους εμάς. Περιπλανιέται ακόμη ανάμεσα στα κρινάκια της Αμνισού και τον Ξερόκαμπο».
Μου φάνηκε ταιριαστός αποχαιρετισμός και για άλλη μια μορφή της αρχαιολογίας που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, τον Πέτρο Θέμελη. Αυτόν τον γενναιόδωρο ανασκαφέα, που, κι αυτός, «αφήκε τον ήσκιο του» στην Αρχαία Μεσσήνη, προικίζοντάς τη με «μια δεύτερη, αιώνια ζωή, στο παρόν».
