Το 1836, 73 χρόνια πριν γράψει ο Παπαδιαμάντης τη «Φόνισσα», η δημογεροντία της Σκοπέλου έστειλε ένα αίτημα στη γραμματεία της Δικαιοσύνης: να καταργηθεί ο νόμος της προίκας, «για να παύσουν οι ανομολόγητοι φόνοι θηλέων βρεφών». Καταργήθηκε εντέλει, επισήμως –γιατί ανεπισήμως έφθινε από το 1960– ενάμιση αιώνα αργότερα, το 1983, επί ΠΑΣΟΚ.
Τέλος του μήνα, θα προβληθεί στις αίθουσες η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία τής σκηνογράφου και ενδυματολόγου Εύας Νάθενα, «Φόνισσα», βασισμένη στο ομώνυμο αφήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Η πρεμιέρα δόθηκε στο 64ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, στο πρόγραμμα «Meet the Neighbors». Στους τίτλους του τέλους εμφανίζεται ένα μικρό κείμενο με στοιχεία που, όσο και να έχει ακούσει ή να γνωρίζει κανείς, αιφνιδιάζουν με το μέγεθός τους. Σύμφωνα με τη σκηνοθέτιδα: «Η γυναικοκτονία κρατάει από τον σπόρο της βρεφοκτονίας εις βάρος νεογέννητων κοριτσιών που ήταν ανεπιθύμητα. Ο απολογισμός του 1990 ήταν πάνω από 100 εκατ. απολεσθείσες δημογραφικά γυναίκες σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο αντίστοιχος απολογισμός του 2013 είναι 200 εκατ. γυναίκες».
Η ταινία ακολουθεί τον συγγραφέα πιστά, δεν αυθαιρετεί, ούτε επιχειρεί άκαιρες μετατοπίσεις. Ούτως ή άλλως, δεν χρειάζεται επεμβάσεις. Η σκηνοθέτις «στραγγίζει» λες κάθε συναίσθημα και μένει το γυμνό και σκληρό, αποκαλυπτικό, τοπίο της Μάνης (όπου έγινε το μεγαλύτερο μέρος των γυρισμάτων) να αποτυπώνει με τον πληρέστερο τρόπο το ψυχογράφημα των ηρωίδων. Η αφιλόξενη φύση και ο αφιλόξενος κόσμος που την κατοικεί. Εξωτερικό και εσωτερικό τοπίο είναι όψεις της ίδιας απόκρημνης, «κοφτερής», πραγματικότητας. Οι υποταγμένες στη μοίρα τους γυναίκες, από άνδρες κακοποιητικούς, «πνίγουν» τη ζωή τους όπως η Φραγκογιαννού/Χαδούλα τα βρέφη, που έχουν την ατυχία να γεννιούνται κορίτσια, για να τα απαλλάξει από τα –βεβαιωμένα– βάσανα τα οποία τις περιμένουν.
Ο φακός της Εύας Νάθενα καταγράφει με καθαρότητα αυτό που βλέπει. Μια τελετουργία θανάτου.
Ο φακός της Νάθενα καταγράφει με ανεμπόδιστη καθαρότητα αυτό που βλέπει. Μια τελετουργία θανάτου, πραγματικού και συμβολικού, σε εξέλιξη. Οι μαυροντυμένες γυναίκες, με τα σφιχτά δεμένα μαλλιά –τα λύνουν μόνον όταν γεννούν– είναι πρόσωπα μιας προδιαγεγραμμένης τραγωδίας. Η σκηνοθεσία, σαν εικαστικό δρώμενο, εκτελείται θαυμαστά από τους ηθοποιούς (με προεξάρχουσα την Καρυοφυλλιά Καραμπέτη στον ρόλο της Χαδούλας), με την εικόνα απαλλαγμένη από οτιδήποτε περιττό. Η μοναστηριακή αισθητική δεν έχει να κάνει μόνο με την απόλυτη φτώχεια που ταλανίζει γύρω στο 1900 –οπότε εκτυλίσσεται η υπόθεση– την ελληνική κοινωνία. Επιτείνει μια άγρια αυστηρότητα, χωρίς τίποτα λυτρωτικό, με μόνη «θεραπεία» τον θάνατο. Η Χαδούλα, που ξεγεννάει και προσφέρει ζωή, την αφαιρεί κιόλας. Παγιδευμένη στην απόρριψη και κακοποίηση που γνώρισε από τη δική της μητέρα, αγωνίζεται να επιβιώσει αλλά το «τραύμα», αφρόντιστο και διαρκώς ανοικτό, αιμορραγεί, τιμωρεί εαυτόν και τους άλλους. Ο Παπαδιαμάντης δεν κρύβει τη συμπάθειά του στη Φραγκογιαννού, αλλά δεν ταυτίζεται μαζί της. Την επιβαρύνει με όλα τα κοινωνικά και ψυχικά φορτία εκείνων των χρόνων, και την παρακολουθεί να δρα· να υπονομεύει τους ισχύοντες κανόνες, αλλά και να αυτοϋπονομεύεται. Ο δικός της θάνατος δεν είναι ούτε τιμωρία ούτε εξιλέωση. Κατά κάποιον τρόπο, τον επιλέγει αρνούμενη τη «φυλακή».
Η Εύα Νάθενα συντάσσεται με την πλευρά της πάσχουσας γυναίκας/υποζυγίου, αλλά δεν συντάσσει κανένα φεμινιστικό μανιφέστο. Η κανονικότητα της εποχής της είναι που προκαλεί ανατριχίλες, μεγεθυμένη από την κινηματογραφική εικόνα και πολλαπλασιασμένη από το τι ακολούθησε και ακολουθεί. Γιατί η βία δεν φωλιάζει μόνο μέσα στα στερεότυπα, αλλά και στα τραύματα που κληροδοτούνται και κληρονομούνται.
Οπως γράφει ο Παύλος Νιρβάνας, «η Φόνισσα υψωμένη σε πνευματικό σύμβολο, ενσαρκώνει μέσα στο παραλήρημά της τον πόνο ολόκληρης της ανθρωπότητας, για την τύχη της γυναίκας στον κόσμο».
Δεν πρόκειται για θρήνο αλλά για διαρκή υπόμνηση.
