Η προβολή από την κυβέρνηση της ίδρυσης ιδιωτικών πανεπιστημίων ως μια εμβληματική μεταρρύθμιση αποπροσανατολίζει τη συζήτηση για την παιδεία και αγνοεί, ή μάλλον σκοπίμως αποκρύπτει, στοιχεία που δείχνουν τα πραγματικά προβλήματα στην ανώτατη εκπαίδευση, δηλαδή αφενός το πόσο απαράδεκτα λίγα επενδύει η χώρα στον τομέα αυτό και αφετέρου τις άνισες ευκαιρίες πρόσβασης σ’ αυτή.
Ως προς την υποχρηματοδότηση των δημοσίων πανεπιστημίων, ένας στατιστικός δείκτης που ακούγεται συχνά στον δημόσιο διάλογο είναι η δαπάνη ανά φοιτητή τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, δείκτης που μας τοποθετεί στον απόλυτο πάτο της Ευρωπαϊκής Eνωσης, όπως σχεδόν και του ΟΟΣΑ, των 36 δηλαδή πιο ανεπτυγμένων χωρών του πλανήτη. Για να κάνουμε, όμως, τον συνήγορο του διαβόλου, υπάρχουν δύο επιχειρήματα ότι τα στοιχεία αυτά είναι «πειραγμένα», όχι σκόπιμα βέβαια. Το ένα αφορά το γεγονός ότι ναι μεν η Ελλάδα ξοδεύει για κάθε φοιτητή 4.300 ισοδύναμα δολάρια τον χρόνο, ενώ, π.χ., οι ΗΠΑ πάνω από 36.000, όμως στις ΗΠΑ συνυπολογίζονται και τα υψηλά δίδακτρα που επιβαρύνουν τους φοιτητές. Το πρόβλημα αυτό λύνεται εύκολα, καθώς ο ΟΟΣΑ παρουσιάζει αναλυτικά στοιχεία που αφορούν μόνο την κρατική χρηματοδότηση ανά φοιτητή στα δημόσια πανεπιστήμια. Η δαπάνη μειώνεται σε 3.200 ισοδύναμα δολάρια για την Ελλάδα και 16.500 για τις ΗΠΑ. Προσέξτε ότι το κράτος στις φιλελεύθερες καπιταλιστικές ΗΠΑ επενδύει σε κάθε φοιτητή του περισσότερο από πέντε φορές πάνω από αυτό που ξοδεύει η χώρα μας!
Το άλλο επιχείρημα είναι ότι ο ΟΟΣΑ υπολογίζοντας τη δαπάνη ανά φοιτητή, διαιρεί τη συνολική δαπάνη με τους εγγεγραμμένους φοιτητές πλήρους φοίτησης. Κι εδώ υπάρχει πρόβλημα, καθώς προφανώς στην περίπτωσή μας συνυπολογίζονται οι λεγόμενοι «αιώνιοι φοιτητές», αδικώντας την κατάταξη της χώρας μας. Τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό; Η Ελληνική Στατιστική Αρχή δημοσιεύει στοιχεία για τον αριθμό των φοιτητών κατ’ έτος φοίτησής τους, δηλαδή πόσοι φοιτητές είναι πρωτοετείς, δευτεροετείς, κ.λπ. Ας κάνουμε λοιπόν την υπόθεση ότι ενεργοί φοιτητές είναι μόνο όσοι βρίσκονται μέχρι και το τέταρτο έτος σπουδών τους. Η αλήθεια είναι ότι τώρα παραείμαστε ευνοϊκοί, αφού αγνοούμε το γεγονός ότι και οι φοιτητές του ν+2 θεωρούνται ενεργοί και ότι κάποιες σχολές έχουν κανονική διάρκεια σπουδών περισσότερα από τέσσερα έτη.
Το συγκλονιστικό γεγονός είναι ότι αυτή η γενναιόδωρη μεθοδολογική διόρθωση, η οποία σημειωτέον υπερδιπλασιάζει την κρατική δαπάνη ανά φοιτητή στα 7.000 ισοδύναμα δολάρια, βελτιώνει την κατάταξη της χώρας μας στον ΟΟΣΑ κατά μία μόνο θέση. Τώρα ξεπερνάμε και το Μεξικό! Εξακολουθούμε όμως να βρισκόμαστε πολύ κάτω από το μισό του μέσου όρου των χωρών του ΟΟΣΑ, ενώ χώρες-πρότυπα, όπως οι σκανδιναβικές, δαπανούν για κάθε φοιτητή δημοσίου πανεπιστημίου 23.000-26.000 ισοδύναμα δολάρια. Επομένως, το ελληνικό δημόσιο πανεπιστήμιο και όλοι οι άνθρωποί του παλεύουν σε συνθήκες δραματικής υποχρηματοδότησης, η οποία δεν αντιμετωπίζεται με τα συγκυριακά εκατομμύρια του ΕΣΠΑ, αλλά απαιτεί πολύ πιο καλά οργανωμένη, συνεπή και φιλόδοξη προσπάθεια.
Τα πραγματικά προβλήματα στην ανώτατη εκπαίδευση είναι αφενός το πόσο απαράδεκτα λίγα επενδύει η χώρα στον τομέα αυτό και αφετέρου οι άνισες ευκαιρίες πρόσβασης σ’ αυτή.
Το δεύτερο θεμελιώδες πρόβλημα είναι η άνιση πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση. Είναι γνωστό ότι η ελληνική οικογένεια βάζει το χέρι βαθιά στην τσέπη προκειμένου να βοηθήσει το παιδί της να εξασφαλίσει μια θέση στο πανεπιστήμιο, πληρώνοντας για φροντιστήρια, ιδιαίτερα μαθήματα κ.λπ. Το σχετικό κόστος υπολογίζεται σε κάποια δισεκατομμύρια ευρώ (ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ), το ερώτημα όμως είναι, πόσο άνισα κατανεμημένη είναι αυτή η τεράστια ιδιωτική επένδυση; Ανάλυση των στοιχείων από τις Ερευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών της ΕΛΣΤΑΤ σε επίπεδο νοικοκυριού, οδηγεί σε αποτελέσματα που δημιουργούν βαθύ προβληματισμό. Αν είσαι παιδί γυμνασίου – λυκείου, που τυχαίνει να γεννήθηκες στο φτωχότερο 20% των οικογενειών στην Ελλάδα, η σχετική δαπάνη για σένα είναι περίπου 250 ευρώ τον χρόνο, αν όμως ανήκεις στο 20% των πλουσιότερων οικογενειών, το ποσό αυτό πολλαπλασιάζεται επί 16 και φτάνει τα 4.000 ευρώ τον χρόνο! Αρα ήδη υπάρχουν τεράστιες ανισότητες στις ευκαιρίες που έχουν τα παιδιά να μορφωθούν, τις οποίες η προ των πυλών «εμβληματική» μεταρρύθμιση απλώς επιδεινώνει, σχεδόν εξασφαλίζοντας οποιοδήποτε πτυχίο στα παιδιά αυτών που μπορούν να πληρώσουν.
Το γεγονός πάντως ότι, ειδικά σε συνθήκες σοβαρής υποχρηματοδότησης των δημοσίων δομών εκπαίδευσης, προτεραιοποιείται η εισβολή ιδιωτικών συμφερόντων στον χώρο της ανωτάτης παιδείας, σηματοδοτεί και ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό στίγμα για τον ρόλο του κράτους. Ενα στίγμα που θεωρεί ότι ο κύριος ρόλος του κράτους είναι να διευκολύνει την οικονομία της αγοράς, βγάζοντας από τη μέση οτιδήποτε εμποδίζει την ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα (στην περίπτωσή μας ακόμη και το ίδιο το σύνταγμα). Και, όπως επισημαίνει η διάσημη καθηγήτρια του University College London, Μαριάνα Ματσουκάτο, αυτό το ιδεολογικό στίγμα δημιουργεί ακριβώς εκείνο το είδος κράτους που είναι ευάλωτο στην κριτική: αδύναμο και φιλικό προς τα επιχειρηματικά συμφέροντα, ανοιχτό στη διαφθορά και πρόθυμο να ιδιωτικοποιεί ακόμη κι εκείνες τις οικονομικές δραστηριότητες που παράγουν δημόσια και κοινωφελή αγαθά.
Στον αντίποδα αυτής της θεώρησης, το κράτος ως συνδημιουργός κοινωνικής αξίας, βάζει την εκπαίδευση στην καρδιά της οικονομίας και την αναγνωρίζει, όχι μόνο ως αδιαπραγμάτευτο ανθρώπινο δικαίωμα, αλλά και ως ακρογωνιαίο λίθο μιας βιώσιμης ανάπτυξης που θα συμπεριλαμβάνει όλους. Το παρόν νομοσχέδιο οξύνει τον ήδη ταξικό χαρακτήρα της παιδείας. Μια πραγματικά εμβληματική μεταρρύθμιση θα ενίσχυε τη δημόσια δωρεάν παιδεία με κύριο μέλημα τη μείωση των ανισοτήτων στην εκπαίδευση. Μια μεταρρύθμιση που θα άλλαζε την οπτική του κράτους απέναντι στα παιδιά, και αντί να τα αντιμετωπίζει ως κόστος για τις οικογένειές τους, θα τα αντιμετώπιζε ως αυτό που πραγματικά είναι. Η πιο πολύτιμη επένδυση για το μέλλον όλων μας.
*Η κ. Γεωργία Καπλάνογλου είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΕΚΠΑ, DPhil Cambridge.
