Αυτό είχε ξεκινήσει από την πανδημία. Υπήρχαν αποδεκτά και μη αποδεκτά πράγματα μπροστά στο θάνατο. Οι τελετουργίες που βοηθούν να κρατήσει κανείς τα λογικά του είχαν ξεθωριάσει. Δεν μπορούσες να αγκαλιαστείς για παρηγοριά. Δεν μπορούσες να πεις δυο λόγια από κοντά.
Η καταπίεση χίλιων δυο συναισθημάτων, και μάλιστα σε μαζική κλίμακα, είχε κάτι συγκλονιστικό. Ηταν και είναι τραύμα. Μερικοί συνδέουν αυτό το τραύμα με το γενικό ξενέρωμα των πολιτών απ’ την πολιτική, την απάθεια που καταγράφεται λίγους μήνες πριν από τις ευρωεκλογές. Είναι ακόμη πληγωμένοι και θρηνούν ή θέλουν και να ζήσουν, να πάρουν πίσω τα χρόνια που χάθηκαν; Ποιος ξέρει; Δείχνουν να μη συγκινούνται (για την ώρα) από την κρισιμότητα των φετινών πολιτικών αναμετρήσεων.
Ενα κορίτσι μού είπε τις προάλλες «μπήκα στην πανδημία 22 και βγήκα 25, έχασα τα καλύτερά μου χρόνια», κι ήταν ντυμένη στα μαύρα σε στυλ τσεχωφικής ηρωίδας που θρηνεί τη ζωή και τα νιάτα της και, παρόλο που το βρήκα υπερβολικό, το κατάλαβα αυτό που μου ’λεγε. Αλλωστε δεν μπορείς να πεις στον άλλον πραγματικά τι να πενθήσει και πώς. Ούτε μπορείς να του βάλεις σιγαστήρα στο συναίσθημά του. Το συναίσθημα κάπου πάει όταν δεν βρίσκει διέξοδο.
Βλέπω τους γονείς των παιδιών που σκοτώθηκαν στα Τέμπη να γυρνάνε ζητώντας δικαίωση και προσπαθώ να μπω ελάχιστα στη θέση τους, αλλά η αλήθεια είναι πως δεν μπορώ. Δεν μπορώ να διανοηθώ το μέγεθος του πένθους τους. Η λίστα των ονομάτων των σκοτωμένων μού φέρνει πραγματική ανατριχίλα. Οι ηλικίες των νεκρών. 26. 20 και τα λοιπά. Πένθος δανεικό δεν υπάρχει, αλλά κάτι καταλαβαίνουμε κι εμείς και γι’ αυτό ξαναγυρίζω στα Τέμπη, επειδή το θέμα δεν πρέπει να εξαντληθεί στην «επέτειο» της σύγκρουσης (!) τρένων.
Αλλωστε η αδικία δεν είναι μόνον υπαρξιακή, δεν έχει να κάνει με τον τρόμο μπροστά στον θάνατο. Είναι και συγκεκριμένη, χειροπιαστή. Σκέφτομαι, για παράδειγμα, πόσο εύκολα απολύεται κανείς από οποιοδήποτε επαγγελματικό πόστο εάν δεν είναι συνεπής και σωστός και εάν γίνουν λάθη στη βάρδιά του. Πώς γίνεται, όμως, και κάποιοι δεν χάνουν ποτέ τη δουλειά τους; Ο,τι κι αν συμβεί, ακόμα και ο θάνατος παιδιών, πώς γίνεται και δεν μένουν ποτέ χωρίς θέση; Δύσκολα χωνεύεται αυτό το πράγμα.
Οταν θρηνεί κανείς είναι ανεξέλεγκτος (και πώς αλλιώς θα μπορούσε να είναι;). Λέει σκληρά πράγματα, έχει οργή. Υπάρχει διέξοδος για το αίσθημα του θυμού και του θρήνου στις δημοκρατίες, και είναι η ελευθερία του λόγου. Το όπλο των αδυνάμων. Το μόνο που έχουν, για να διοχετεύουν όσα νιώθουν στη δημόσια σφαίρα. Το σύνθημα, το φυλλάδιο, το πανό στη διαδήλωση. Το δικαίωμα να εκφράζουν έντονα συναισθήματα. Να νιώθουν πως αυτή η κοινή μας ζωή μάς αφορά όλους, πως υπάρχει τρόπος να πεις κάτι ακόμη κι αν πρέπει να ξεροσταλιάσεις στους δρόμους.
Δεν γίνεται να λέει κανείς στους πολίτες να ησυχάσουν, δουλειά τους είναι να εκφράζονται. Τα συναισθήματα που δεν εκφράζονται ακατέργαστα, χειμαρρώδη και ειρηνικά μέσω της ελευθερίας του λόγου διοχετεύονται αλλού. Σπανίως αυτή η εναλλακτική είναι καλή για τις δημοκρατίες.
Γι’ αυτό μού κάνει εντύπωση πόσο ενόχλησε η καταγραφή των ονομάτων των νεκρών στο τσιμέντο μπροστά από τη Βουλή, στο πλαίσιο μιας ειρηνικής διαδήλωσης όπου κάποιες κοπέλες, μ’ αυτά τα πολύ στρογγυλά γράμματα που κάνουν τα μικρά κορίτσια, έγραψαν τα ονόματα των νεκρών συμφοιτητών τους. Ετσι ένιωσαν πως έπρεπε να εκδηλωθεί το πένθος τους, έτσι έκαναν.
Εχει νόημα να εκφράζεται κανείς έντονα –αλλά ειρηνικά– σε μια δημοκρατία; Κατά τη γνώμη μου, ναι. Πώς θα νιώσει αλλιώς ότι τον αφορούν όσα συμβαίνουν στη Βουλή; Αλλά και πώς θα νιώσει η Βουλή ότι τα βλέμματα είναι ριγμένα πάνω της; Είναι η λειτουργία ενός κρίσιμου αντίβαρου: από τη μία η εξουσία και από την άλλη η ιερότητα της ελευθερίας του λόγου, η ιδέα πως υπάρχει τρόπος ν’ ακουστείς. Είναι ένας έλεγχος της εξουσίας από τα κάτω. Κατά τη δική μου άποψη, πολύ ουσιαστικότερος για τους συμμετέχοντες απ’ ό,τι οι αναρτήσεις στα κοινωνικά δίκτυα, γιατί δημιουργεί μία αίσθηση κοινότητας και όχι μοναξιάς.
Αυτή η ελευθερία σίγουρα ενισχύει τη δημοκρατία σε βάθος χρόνου, όπως ήξεραν πολύ καλά οι πατέρες των συνταγμάτων των λεγόμενων φιλελεύθερων δημοκρατιών δυτικού τύπου. Τα ισχυρά συναισθήματα που δεν βρίσκουν διέξοδο γίνονται απελπισία και μετά παραίτηση, τραύμα που μας ρημάζει από μέσα και μας υπαγορεύει αυτοκαταστροφικές συλλογικές επιλογές.
