Είναι γνωστή η φράση που αποδίδεται στον Κλεμανσό, ότι ο πόλεμος είναι πολύ σοβαρή υπόθεση ώστε να τον εμπιστευτούμε στους στρατιωτικούς. Επειδή είναι πράγματι πολύ σοβαρή υπόθεση, δεν μπορούμε να τον αφήσουμε ούτε στους πολιτικούς, που δεν έχουν ηθικά κριτήρια, ούτε επίσης τη συζήτηση γι’ αυτόν μπορούμε να την αφήσουμε στους πολιτικούς αναλυτές, που κάνουν αναλύσεις σκακιέρας. Ο πόλεμος θέτει κρίσιμα ηθικά ερωτήματα, τα οποία, στον ευρωπαϊκό πολιτισμό εντός του οποίου ακόμη ζούμε, είμαστε υποχρεωμένοι να τα σκεφτόμαστε και να τα συζητάμε –δεν λέω να τα απαντάμε– δημόσια και ανοιχτά. Ενα τέτοιο ερώτημα θα συζητήσουμε παρακάτω, με βάση το κεφάλαιο 14 της Γενέσεως. (Χωρίς τα μεγάλα κείμενα μπορεί να έχουμε όλοι μας απόψεις επί παντός, όχι όμως και σκέψη.)
Το κεφάλαιο αυτό της Γενέσεως είναι αινιγματικό, όπως εξάλλου και πλήθος άλλα. Η πηγή του είναι διαφορετική από τις κύριες πηγές που διαμορφώνουν τη Γένεση, ξεχωρίζει υφολογικά από τις πατριαρχικές αφηγήσεις, ουσιαστικά τις διακόπτει και μας μεταφέρει σε μια κατάσταση γενικευμένου πολέμου. Δύο μεγάλοι συνασπισμοί (τέσσερις βασιλιάδες από τη μία και πέντε από την άλλη) πολεμάνε ο ένας εναντίον του άλλου. Σε αυτόν τον πόλεμο, όχι ωστόσο εξαρχής αλλά αφού έχει ουσιαστικά τελειώσει, παίρνει μέρος και ο Αβραάμ (που είναι ακόμη Αβραμ), ο πατήρ της πίστεως (και για τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες). Πρώτο εξαγόμενο: Ο πόλεμος είναι εδώ από πάντα, αναπόφευκτος, και μας εμπλέκει όλους, δίκαιους και αμαρτωλούς, θέλοντας και μη. Εμπλέκει και τον άγιο Αβραάμ. Το βιβλικό κείμενο δεν ενδιαφέρεται για τα αίτια του πολέμου, το μόνο που το ενδιαφέρει είναι ο Αβραάμ και η στάση του. Οι φιλόλογοι και οι ιστορικοί προσπαθούν (μάταια) να ταυτίσουν τα πρόσωπα των βασιλέων και να χρονολογήσουν. Δεν θα υποβάλω τέτοιου είδους ερωτήματα στο κείμενο.
Ακόμη και για όποιον πιστεύει ότι δεν υπάρχει δίκαιος πόλεμος, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που η συμμετοχή σε αυτόν αποτελεί ηθικά επιβεβλημένη επιλογή.
Ο Αβραάμ παίρνει μέρος στον πόλεμο με δικό του στρατό (318 στρατιώτες, οικογενείς), για να σώσει τον ανιψιό του Λωτ, που έχει συλληφθεί αιχμάλωτος. Ο Αβραάμ θα βγει νικητής: «Επέπεσεν επ’ αυτούς την νύκτα και επάταξεν αυτούς». Ελευθέρωσε τον ανιψιό του, αλλά όχι μόνον αυτόν, ελευθέρωσε και τους άλλους αιχμαλώτους, τις γυναίκες, και πήρε πίσω όλα τα λάφυρα. Ακόμη και ο άσχετος με τη Βίβλο αντιλαμβάνεται ότι εδώ ο Αβραάμ παρουσιάζεται διαφορετικός από ό,τι τον έχουμε (αν τον έχουμε) στον νου μας, εμφανίζεται και δρα ως στρατιωτικός αρχηγός και πολεμικός ήρωας.
Ο Αβραάμ παίρνει μέρος στον πόλεμο, διακινδυνεύει δηλαδή τη ζωή του, όχι για να αποκομίσει οφέλη, αλλά για να σώσει μια ζωή (και μαζί της και άλλες). Θα μπορούσε και να μην το κάνει. Αλλωστε δεν ζει πια μαζί με τον Λωτ, έχουν χωρίσει ειρηνικά (ο Αβραάμ έχει στήσει τις σκηνές του στη Χεβρών και ο Λωτ κοντά στα Σόδομα). Αν ο Αβραάμ δεν έπαιρνε μέρος στον πόλεμο, τότε ο Λωτ, οι άλλοι αιχμάλωτοι και οι γυναίκες θα έμεναν για πάντα αιχμάλωτοι (ή θα έχαναν και τη ζωή τους). Ο Αβραάμ λοιπόν αποφασίζει να πολεμήσει, μολονότι ο ίδιος δεν απειλήθηκε, δεν του επιτέθηκαν εχθροί, δεν υπερασπίζεται το σπίτι του! Πρόκειται για μια ηθική επιλογή: η μοίρα του Λωτ (και των άλλων αιχμαλώτων) δεν του επιτρέπει να αδιαφορήσει. Είναι δυνατόν ένας αγαθός και δίκαιος άνθρωπος να μένει αμέτοχος σε έναν πόλεμο, όταν γύρω του χάνεται η ζωή αθώων ανθρώπων; Ο Αβραάμ πάντως θεωρεί πως η μη συμμετοχή του στον πόλεμο, προκειμένου να κρατήσει τα χέρια του καθαρά, είναι μια στάση ηθικά απαράδεκτη, γιατί θα άφηνε το κακό να κυριαρχεί και να προχωράει ανεμπόδιστο. Πολεμάω όμως σημαίνει σκοτώνω. Ο φίλος του Θεού Αβραάμ σκότωσε ανθρώπους, έχυσε αίμα: επιτέθηκε νύχτα στους εχθρούς και τους τσάκισε. Διέπραξε το κατεξοχήν ασυγχώρητο: φόνο. Δεύτερο εξαγόμενο: Ακόμη και για όποιον πιστεύει ότι δεν υπάρχει δίκαιος πόλεμος –η Βίβλος ωστόσο δεν πιστεύει κάτι τέτοιο–, υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που η συμμετοχή σε αυτόν αποτελεί ηθικά επιβεβλημένη επιλογή. Πράγματι, αλλά αυτό άραγε σημαίνει ότι είναι και ηθικά επιβεβλημένο να κάνεις ό,τι και ο Αβραάμ, δηλαδή να σκοτώσεις; Από ό,τι φαίνεται, ναι. Είναι όμως πάλι δυνατό μια τέτοια πράξη να σε αφήσει ψυχικά και ηθικά αλώβητο; Με δυο λόγια, το πρόβλημα της συμμετοχής στον πόλεμο ενός δίκαιου και ειρηνικού ανθρώπου είναι ηθικά άλυτο και οπωσδήποτε τραγικό: είναι ηθικά απαράδεκτο να αδιαφορήσει, αλλά, αν συμμετάσχει, φονεύει. Ανήκει στην αξιοπρέπεια του πνεύματος να αναγνωρίζει ότι ορισμένα προβλήματα και διλήμματα δεν έχουν λύση, αλλά είναι πάντα εκεί, ενώπιόν μας, σε συγκεκριμένες καταστάσεις, για να δοκιμάζουν τη συνείδησή μας.
Η ιστορία του κεφαλαίου 14, όμως, έχει και συνέχεια. Μετά τη νίκη του Αβραάμ, ο βασιλιάς των Σοδόμων του προτείνει να του δώσει πίσω τους άνδρες (τους αιχμαλώτους) και να κρατήσει εκείνος (ο Αβραάμ) τα λάφυρα. Ο Αβραάμ αρνείται κατηγορηματικά, ούτε μία κλωστή ούτε ένα κορδόνι δεν θα κρατήσει. Δεν θέλει πολλά πολλά με κανέναν από τα εμπόλεμα μέρη, δεν θέλει τέτοιας λογής συμμαχίες. Δεν έλαβε μέρος στον πόλεμο για να πλουτίσει, αλλά για να ελευθερώσει αιχμαλώτους. Η στάση του νικητή μετά το τέλος του πολέμου φανερώνει και την ηθική ποιότητα της αρχικής του ανάμειξης. Εκτός από τον βασιλιά των Σοδόμων, εξάλλου, ο Αβραάμ έχει και άλλη μια συνάντηση, με τον βασιλιά και ιερέα Μελχισεδέκ, ο οποίος του προσφέρει ψωμί, κρασί και τον ευλογεί, ενώ ο Αβραάμ του δίνει την οφειλόμενη σε έναν ιερέα δεκάτη από τα λάφυρα. Ψωμί, κρασί, ευλογίες, δεκάτη, όλα αυτά ανήκουν στην ειρηνική κοινή ζωή. Ο πόλεμος τέλειωσε, επιστροφή ταχύτατα στην κοινωνική ζωή, χωρίς κρατούμενα, που προετοιμάζουν νέους πολέμους!
