Για την περίπτωση που δεν το μάθατε, την προηγούμενη εβδομάδα στο μουσικό διαγωνισμό της Eurovision κέρδισε το τραγούδι της Ελβετίας, το οποίο ερμήνευε ένα ταλαντούχο 24χρονο μη-δυαδικό άτομο ονόματι Νέμο. Πολλά θέματα συζήτησης προέκυψαν από το γεγονός αυτό, και εδώ δεν θα σχολιάσουμε κανένα από αυτά. Κατά τη γνώμη μου, η ανθρώπινη γλώσσα και τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνούμε δεν εξελίσσονται αρκετά γρήγορα ώστε να περιγράφουν αποτελεσματικά και με ακρίβεια έναν κόσμο που αλλάζει γρηγορότερα. Αυτό είναι το θέμα αυτού εδώ του άρθρου. Τι εννοώ; Θα σας πω αμέσως.
Το Global Media Monitoring Project κάθε πέντε χρόνια δημοσιεύει μια μεγάλη, παγκόσμια έρευνα που καταγράφει το πόσο συμπεριληπτικά είναι τα νέα και οι ειδήσεις που μεταδίδονται σε ολόκληρο τον κόσμο. Μετρώντας και αναλύοντας το περιεχόμενο από τηλεοράσεις, ραδιόφωνα και εφημερίδες από περίπου 120 χώρες, διαπίστωσαν ότι το 2005, ας πούμε, μόνο το 22% των ατόμων για τα οποία ο κόσμος άκουγε ή διάβαζε στα νέα και στις ειδήσεις ήταν γυναίκες. Θα πει κανείς: μισό λεπτό. Οι γυναίκες είναι το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού. Γιατί 3 στους 4 ανθρώπους που αναφέρονται στις ειδήσεις ήταν άντρες; Κάποιος θα έλεγε ότι το 2005 ήταν άλλες εποχές, άλλοι καιροί. Τα περισσότερα γεγονότα όντως τα αποφάσιζαν και τα ανακοίνωναν άνδρες. ΟΚ. Αλλά αυτό αλλάζει. Ο κόσμος αλλάζει. Ο κόσμος του 2020 δεν ήταν ίδιος με τον κόσμο του 2005. Οι γυναίκες στις περισσότες χώρες του κόσμου δουλεύουν σε μεγαλύτερα ποσοστά, μορφώνονται σε μεγαλύτερα ποσοστά, εκλέγονται σε μεγαλύτερα ποσοστά από ό,τι παλαιότερα. Παίζουν μεγαλύτερο ρόλο. Υπάρχει κάποια πρόοδος. Θα περίμενε κανείς αυτό να αντανακλάται και στις ειδήσεις, και στο δημόσιο διάλογο. Σωστά; Λάθος. Στην ανάλυση του 2020, το ποσοστό των γυναικών στα άτομα που ο κόσμος διάβαζε ή άκουγε στις ειδήσεις ήταν 25%.
Τώρα, πρέπει να διευκρινήσουμε ότι δεν μένουν όλα ίδια. Κάποια πράγματα αλλάζουν. Παλιά οι εφημερίδες περιέγραφαν τις γυναικοκτονίες ως “εγκλήματα πάθους” ή “εγκλήματα τιμής”. Όχι πολύ παλιά -με ένα γκουγκλάρισμα μπορεί κάποια ή κάποιος να βρει τέτοια άρθρα από το 2021. Σήμερα αυτό σπάνια συμβαίνει. Αλλά πολλά άλλα πράγματα αλλάζουν δυσκολότερα. Σε κάποιες περιπτώσεις αυτό έχει να κάνει με το όχημα της αλλαγής. Το Σύνταγμα της Ελλάδας, ας πούμε, είναι γεμάτο με έμφυλη γλώσσα. Είναι γραμμένο λες και αναφέρεται αποκλειστικά στους Έλληνες άνδρες, λες και δεν υπάρχουν Ελληνίδες, ή ότι αυτές δεν είναι πολίτες, κι ότι αξίζει να τις αναφέρουμε μόνο όταν αναφερόμαστε στην προστασία “της μητρότητας”. Αλλά το Σύνταγμα αναθεωρήθηκε για τελευταία φορά το 2001. Για να ανταποκρίνεται στις σύγχρονες ανάγκες, πρέπει να ξαναγραφτεί πιο προσεκτικά. Άλλα πράγματα, όπως η ίδια η χρήση της γλώσσας, αλλάζουν ακόμα πιο αργά.
Το να μπορεί η γλώσσα και τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνούμε να παρακολουθούν τις αλλαγές του κόσμου, όμως, είναι σημαντικό. Ξέρετε φαντάζομαι τα πειράματα, στα οποία ερευνητές έδειχναν σε παιδιά τη λέξη “επιστήμονας” και τους ζητούσαν να ζωγραφίσουν μια απεικόνιση της, και το 70% (ακόμα και τα κορίτσια) ζωγραφίζαν έναν άντρα. Αυτό δεν είναι μόνο σημαντικό επειδή έτσι η γλώσσα ενισχύει και κρατάει ζωντανά τα στερεότυπα, αλλά επειδή έτσι η γλώσσα χάνει επαφή με την πραγματικότητα. Η πραγματικότητα σιγά σιγά ήδη ξεπερνάει τα στερεότυπα. Σήμερα από τις πανεπιστημιακές σχολές σχεδόν όλων των ανεπτυγμένων χωρών του κόσμου βγαίνουν πολύ περισσότερες γυναίκες επιστήμονες από ό,τι άνδρες. Σύμφωνα με μια ανάλυση της Bank of America που διάβασα προχτές, μέσα στην επόμενη δεκαετία $30 τρισ πλούτου θα περάσουν στον έλεγχο γυναικών. Σε έναν τέτοιον κόσμο, πώς γίνεται να έχουμε ακόμα μια γραμματική με “ισχυρότερο γένος” των έμψυχων υποκειμένων;
Πώς αλλάζουν αυτά τα πράγματα; Δύσκολα και αργά, δυστυχώς. Μεγάλοι δημοσιογραφικοί οργανισμοί, πάντως, επικαιροποιούν τους εσωτερικούς κανόνες και τις οδηγίες τους τους για να γίνεται η γλώσσα που χρησιμοποιούν πιο συμπεριληπτική, όχι για λόγους ηθικής ή επειδή έγιναν woke, αλλά επειδή συνειδητοποιούν πως το να απευθύνονται μόνο σε έναν συγκεκριμένο ανθρωπότυπο (ένα μεσήλικα λευκό cis ετεροφυλόφιλο άντρα, συνήθως), εικάζοντας ότι όλες και όλα τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας θα ταυτίζονται με αυτό τον ανθρωπότυπο χωρίς πρόβλημα, δεν βγάζει πια (και εμπορικό) νόημα. Ίσως και κάποια μεμονωμένα γεγονότα που εξασφαλίζουν ορατότητα και πυροδοτούν συζήτηση να είναι, επίσης, χρήσιμα. Τις προάλλες, είπαμε, κέρδισε στη Eurovision ένα μη-δυαδικό άτομο. Η συζήτηση που έγινε για το πώς αναφερόμαστε σε αυτό το άτομο στην τηλεόραση, στο γραπτό και στο δημόσιο λόγο είναι καλό πράγμα. Είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Πολλές και πολλοί έμαθαν κάτι καινούργιο. Είδα μπροστά μου άνθρωπο να συνειδητοποιεί για πρώτη φορά πως το ότι το άτομο αυτό δεν αυτοχαρακτηρίζεται ως αρσενικό ή θηλυκό δεν σημαίνει ότι είναι ομοφυλόφιλο. Τουλάχιστον ένας άνθρωπος έμαθε το 2024 πως το φύλο είναι διαφορετικό πράγμα από το σεξουαλικό προσανατολισμό. Μπορεί να το έμαθαν κι άλλοι. Αλλά από την άλλη, είναι και λίγο αποκαρδιωτικό το πόσο αργά γίνεται αυτή η συζήτηση, και το πόσο πίσω βρίσκεται ο δημόσιος διάλογος και τα γλωσσικά μας εργαλεία σε αυτά τα πράγματα. Μια ντραγκ κουίν κέρδισε στην Eurovision πριν από δέκα χρόνια. Μια τρανς γυναίκα κέρδισε στα τέλη του προηγούμενου αιώνα. Πόση ορατότητα χρειάζεται ακόμα, για να καταλάβουμε τι συμβαίνει γύρω μας;
