Μπορεί η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης να είναι, ποιητικῇ ἀδείᾳ, «γραμμένη σε πέτρα», όμως όσοι την επικαλούνται εμφανίζονται να αγνοούν την ολοφάνερη συμμετρία που τη διέπει σε πολλά ζητήματα και προπαντός στο ζήτημα της υποχρεωτικής ανταλλαγής των πληθυσμών.
Η σχετική διμερής ελληνοτουρκική σύμβαση υπογράφηκε στις 30 Ιανουαρίου 1923 και ενσωματώθηκε έξι μήνες αργότερα στην πολυμερή Συνθήκη Ειρήνης (βλ. άρθρο 142), που υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923. Στον ίδιο της τον τίτλο, η ελληνοτουρκική σύμβαση διαλαλεί ότι πρόκειται για ανταλλαγή «των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών» (des populations grecques et turques). Η ανταλλαγή υπηρετούσε αναφανδόν την εθνική ομοιογένεια της Ελλάδας και της Τουρκίας ως εθνικών κρατών, καθώς και την αποτροπή σχετικών διενέξεων στο μέλλον.
Τι νόημα θα είχε τάχα μία ανταλλαγή, με αποκλειστικά θρησκευτικό κριτήριο, Ορθοδόξων Χριστιανών και Μουσουλμάνων; Και γιατί να γίνει μόνο μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και όχι μεταξύ Γιουγκοσλαβίας, Ελλάδας, Βουλγαρίας, Ρουμανίας, από τη μία μεριά, και Τουρκίας, Αιγύπτου, Σαουδικής Αραβίας, Ιράν κ.ο.κ. από την άλλη;
Το θρήσκευμα χρησίμεψε αποκλειστικά και μόνο ως αντικειμενικό και μάλιστα αμάχητο τεκμήριο εθνικής ταυτότητας, για να είναι στην πράξη υποχρεωτική η ανταλλαγή πληθυσμών, που φυσιολογικά και ανθρώπινα δεν επιθυμούσαν να ξεριζωθούν από τις πατρίδες τους. Μόνο του θρησκεύματος ήταν πρακτικά αδύνατη η απόκρυψη ή η μεταβολή (μολονότι μερικοί προσπάθησαν). Η γλώσσα οπωσδήποτε δεν αποτελούσε εξίσου ασφαλές κριτήριο. Πέρα από τις πολλές περιπτώσεις διγλωσσίας, υπήρχαν και εκείνοι που μιλούσαν μόνο τη «λάθος» γλώσσα, όπως κατεξοχήν οι τουρκόφωνοι Πόντιοι. Τέλος, η δήλωση εθνικής ταυτότητας εκ μέρους του κάθε προσώπου θα μπορούσε είτε να μην είναι ελεύθερη είτε και να μην είναι ειλικρινής, ώστε να αποφύγει τον ξεριζωμό και την προσφυγιά.
Αν λοιπόν ήσαν Eλληνες και Τούρκοι οι πληθυσμοί που υπάγονταν στην υποχρεωτική ανταλλαγή, τι ήσαν άραγε οι πληθυσμοί που εξαιρέθηκαν από αυτήν, στη Δυτική Θράκη και στην Πόλη (και Iμβρο και Τένεδο); Αν δεν ήσαν και αυτοί Τούρκοι και Eλληνες, αλλά κάτι άλλο, δεν υπήρχε κανένας λόγος να υπάρξει σχετική πρόβλεψη και να εξαιρεθούν ρητά. Εκ των υστέρων εξαιρέθηκαν οι μουσουλμάνοι Τσάμηδες της ελληνικής Ηπείρου ως Αλβανοί, που δεν είχαν βέβαια ως «μητέρα πατρίδα» την Τουρκία. Δεν χρειάστηκε για τον σκοπό αυτό να τροποποιηθεί η αρχική ελληνοτουρκική σύμβαση, αφού δεν τους αφορούσε – παρά το θρήσκευμά τους.
Mόνο ως θρησκευτική μειονότητα ήταν και είναι υποχρεωμένο από τη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης το ελληνικό κράτος να αναγνωρίζει τους Τούρκους, μαζί με τους άλλους μουσουλμάνους της ελληνικής Θράκης.
Μολονότι ενσωματώνει ως αναπόσπαστο παράρτημά της την ελληνοτουρκική σύμβαση της υποχρεωτικής ανταλλαγής, στο ίδιο το τελικό κείμενο της Συνθήκης Ειρήνης δεν γίνεται πλέον καμία αναφορά – ούτε σε Τούρκους ούτε σε Eλληνες. Από τη στιγμή που επιδιώχθηκε, συμφωνήθηκε και δρομολογήθηκε με την υποχρεωτική ανταλλαγή η μέγιστη εθνική ομοιογένεια Τουρκίας και Ελλάδας ως αναφανδόν εθνικών κρατών, θα ήταν εντελώς αντιφατικό και οξύμωρο να προβλεφθεί η ύπαρξη και η προστασία εθνικών μειονοτήτων. Μόνο θρησκευτικών μειονοτήτων ήταν πλέον νοητή η ύπαρξη και ανάγκη προστασίας. Eτσι, τα άρθρα 38 έως 44 απαριθμούν τα δικαιώματα γενικά των «μη μουσουλμανικών μειονοτήτων» (des minorités non-musulmanes) της Τουρκίας. Oχι μόνο, ούτε ειδικά των Ελλήνων – ούτε καν ειδικά των Ορθοδόξων. Με μεγάλη οικονομία και απόλυτη συμμετρία, το επόμενο άρθρο 45 ορίζει απλώς ότι τα ίδια ακριβώς δικαιώματα των άρθρων 38 έως 44 αναγνωρίζει η Ελλάδα στη «μουσουλμανική μειονότητα» (minorité musulmane) που βρίσκεται στο έδαφός της.
Σημαίνει μήπως αυτό ότι δεν υπάρχει τουρκική μειονότητα στην Ελλάδα; Oχι βέβαια. Σημαίνει απλώς ότι μόνο ως θρησκευτική μειονότητα ήταν και είναι υποχρεωμένο από τη Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης το ελληνικό κράτος να αναγνωρίζει τους Τούρκους, μαζί με τους άλλους μουσουλμάνους της ελληνικής Θράκης. Αυτή είναι και σήμερα η καθαρά νομική όψη του ζητήματος, στο μέτρο που αφορά αποκλειστικά και μόνο τη Συνθήκη της Λωζάνης.
Oσο εθνικό μας «πουλί» παραμένει η στρουθοκάμηλος, στη θέση του μυθικού φοίνικα που εξευτέλισε η χούντα των συνταγματαρχών, με το κεφαλάκι της χωμένο στην άμμο αρνείται να ακούσει το «Τικ-Τακ» της ωρολογιακής βόμβας (βλ. «Κ» 18.9.22). Προτιμά το TikTok.
Πιο πρόσφατο βιβλίο του καθηγητή Γιώργου Θ. Μαυρογορδάτου είναι το «Εθνική ολοκλήρωση και διχόνοια: Η ελληνική περίπτωση».
