Oλα δείχνουν ότι η συζήτηση για την απόφαση «Klimaseniorrinen Schweiz κατά Ελβετίας» που εξέδωσε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής: ΕΔΔΑ), υπό μείζονα σύνθεση, μόλις μερικές εβδομάδες πριν, θα διαρκέσει για πολύ τόσο σε νομικό όσο και –κυρίως– σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Αποφαινόμενο το Δικαστήριο επί προσφυγής που ασκήθηκε από σωματείο ηλικιωμένων γυναικών, καταστατικώς εστιασμένο στην κλιματική κρίση, ιδίως δε στις επιπτώσεις της πλανητικής υπερθέρμανσης και της εκθετικά αυξανόμενης εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου (GHG), φαίνεται να διαπλάθει ένα νέο δικαίωμα.
Η θεμελίωση εφεξής της υποχρέωσης των κρατών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης να μεριμνούν για τον εξορθολογισμό ή τουλάχιστον τον μετριασμό των συνεπειών που επάγονται οι κλιματικές μεταβολές στην υγεία και στην ποιότητα ζωής συναρτάται με τον προστατευόμενο στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ιδιωτικό βίο.
Στην εκτενή ανάπτυξή του –η απόφαση αριθμεί 657 παραγράφους και υπερβαίνει τις 250 σελίδες– το Δικαστήριο θέτει εμφατικά, μεταξύ άλλων, το ζήτημα της διαγενεακής αλληλεγγύης ως αδιαπραγμάτευτη παράμετρο της κλιματικής δικαιοσύνης, ενώ αναδεικνύει την ευθύνη των κρατών-μελών στο επίπεδο επίκαιρης άσκησης της κανονιστικής τους αρμοδιότητας. Και παρά την κριτική που δέχτηκε η –πρώτη στο είδος της– απόφαση ως προς τον διακηρυκτικό της χαρακτήρα και τον ελλιπή προσδιορισμό των μέτρων που καλούνται να λάβουν τα συμβαλλόμενα κράτη-μέλη, αναμένεται ότι η επιρροή της θα είναι αξιοσημείωτη τόσο στην υπερεθνική όσο και στις εγχώριες δικαιοταξίες.
Από τα περισσότερα κρίσιμα και πολλά υποσχόμενα πεδία της υπόθεσης, περιοριζόμαστε για τις ανάγκες του παρόντος σημειώματος επιλεκτικά μόνο στο ακόλουθο: το Δικαστήριο σπεύδει να θέσει εξ ιδίων το κλασικό ζήτημα ορίων μεταξύ διακριτών κρατικών λειτουργιών. Επιχειρώντας ενδεχομένως να προλάβει την ανοίκεια κριτική περί δικαστικού ακτιβισμού και υπεξαίρεσης πολιτικών αρμοδιοτήτων ή ανταγωνιστικής ανάληψης οιονεί νομοθετικών πρωτοβουλιών, δηλώνει expressis verbis την αυτοσυγκράτησή του. Και μάλλον έχει ήδη δικαιωθεί καθώς δεν έλειψαν από τις πρώτες κιόλας ώρες οι αποσχιστικές φωνές των ευρωσκεπτικιστών τόσο στην Ελβετία όσο και σε άλλες χώρες, οι οποίοι για μία ακόμη φορά εν θερμώ επανέφεραν την πολεμική ρητορική κατά του ενωσιακού εγχειρήματος, εν γένει.
Προκειμένου δε να μην αυτοϋπονομευθεί το κύρος του, το ΕΔΔΑ επιδιώκει να πείσει ότι η άσκηση της δικαιοδοτικής του αρμοδιότητας σε περιβαλλοντικά ζητήματα δεν συνιστά ανέξοδο ευχολόγιο, ούτε επίδειξη αντιθεσμικού βολονταρισμού σε ευαίσθητα πεδία που ενεργοποιούν σχεδόν αυτόματα το θυμικό των κοινωνικών πλειονοτήτων. Το Δικαστήριο, με επίγνωση του υπερεπείγοντος και πολυπαραγοντικού χαρακτήρα του προβλήματος, αναγνωρίζει ότι η διαχείρισή του είναι κατ’ εξοχήν ζήτημα έγκαιρων, στοχευμένων νομοθετικών πρωτοβουλιών, απαλλαγμένων από την εφεκτικότητα των ημιμέτρων και την κοντόθωρη στάθμιση του πολιτικού κόστους.
Υπό αυτήν την έννοια, υπενθυμίζει την πάγια θέση του περί εθνικών πρωτείων δεδομένης τόσο της άμεσης δημοκρατικής νομιμοποίησης που διαθέτουν οι εκλεγμένες κυβερνήσεις, όσο και της πληρέστερης γνώσης που προνομιακά κατέχουν οι τελευταίες λόγω τοπικής εγγύτητας προς τα επίδικα. Το ΕΔΔΑ, ωστόσο, αναλαμβάνει περαιτέρω τις ευθύνες που του αναλογούν, καθότι «δεν νοείται συρρίκνωση της δημοκρατίας, στα όρια της ταύτισης με τη βούληση των πλειοψηφιών …, κατά παρέκκλιση των δικαιοκρατικών προταγμάτων. Ο ρόλος που διαδραματίζουν συνεπώς τα εθνικά δικαστήρια και το ΕΔΔΑ, στο πλαίσιο της δημοκρατικής διαδικασίας, είναι συμπληρωματικός. Η αποστολή τους συνίσταται στη διασφάλιση της αναγκαίας εποπτείας ως προς την τήρηση της νομιμότητας». Με άλλα λόγια, το ΕΔΔΑ θυμίζει ότι η παντοδυναμία της κυβερνητικής πλειοψηφίας συναντά τα όριά της στην αρχή της νομιμότητας. Κατά τούτο, άλλωστε, διαφοροποιείται ουσιωδώς το φιλελεύθερο κράτος δικαίου από τις ανελεύθερες «εκλογικές» δημοκρατίες, όσο κι αν οι τελευταίες έχουν επίσης αναδειχθεί με διαδικασίες άμεσης και καθολικής ψηφοφορίας.
Η υπόθεση της κλιματικής κρίσης ως ενεστώσα κατάσταση έκτακτης ανάγκης και επικείμενη δυστοπία συνιστά ήδη εγγεγραμμένη υποθήκη σε βάρος των επόμενων γενεών. Η απορρύθμιση είναι δεδομένη, ευκταία παραμένει εφεξής η συντεταγμένη διαχείριση των άμεσων συνεπειών και κυρίως των λανθανουσών παρενεργειών. Προς αυτή την κατεύθυνση, η νομολογιακή παρακαταθήκη του ΕΔΔΑ θέτει τις προϋποθέσεις για επιτάχυνση και καλύτερο συντονισμό, επιβεβαιώνοντας «τα κοινά ιδεώδη και την κοινή κληρονομιά πολιτικών παραδόσεων και ιδεωδών σεβασμού της ελευθερίας» που συνέχουν τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Η δρ Αικατερίνα Παπανικολάου είναι δικηγόρος, τ. μέλος στην Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών.
