Σε κάθε ανταγωνιστική διαδικασία –στην αγορά, στην πολιτική, στη σφαίρα των ιδεών–, η ποιότητα του ανταγωνισμού ανεβαίνει όταν, στην προσπάθεια για κατίσχυση, οι συμμετέχοντες μεριμνούν για την τήρηση του πλαισίου που ρυθμίζει τον ανταγωνισμό. Η εταιρεία που δωροδοκεί κινείται εκτός των ορθολογικών κανόνων του οικονομικού παιγνίου. Ο πολιτικός που χυδαιολογεί παραβιάζει το πλαίσιο της έλλογης πολιτικής αντιπαράθεσης. Ο διανοούμενος που μεροληπτεί (ανεπίγνωστα ή όχι) απέχει από την ορθολογική κριτική. Σε ένα ορθολογικό παίγνιο, γινόμαστε καλύτεροι παίκτες όσο πιο απαιτητικό είναι το παίγνιο.
Ας μείνουμε στη σφαίρα των ιδεών. Στη φιλελεύθερη δημοκρατία είναι απολύτως εύλογο να εκφράζονται διαφορετικές απόψεις. Στο παίγνιο της έλλογης πειθούς, η δημόσια σφαίρα ενδυναμώνεται όταν οι συμμετέχοντες ακολουθούν κανόνες ορθολογικής κριτικής: αναζητούν γεγονότα· αντιπαραθέτουν τα γεγονότα με τις απόψεις τους· αποφεύγουν λογικές πλάνες· διαλέγονται με την αντίθετη άποψη στην καλύτερή της εκδοχή («η αρχή της επιείκειας»). Στο μέτρο που τα κάνουν αυτά, το πιθανότερο είναι ότι θα προσθέσουν αποχρώσεις στις απόψεις τους. Η ποιότητα του προβληματισμού ανεβαίνει.
Ας γίνω πιο συγκεκριμένος. Θα το θέσω όσο πιο ουδέτερα μπορώ: Οι παγκόσμιες φοιτητικές διαμαρτυρίες κατά της κυβέρνησης του Ισραήλ για τις καταστροφικές συνέπειες των πολεμικών επιχειρήσεων του ισραηλινού στρατού στη Γάζα συχνά επικρίνονται ή χλευάζονται από φιλοϊσραηλινούς αρθρογράφους. Μερικές επικρίσεις είναι άξιες συζητήσεως. Ενα πανεπιστήμιο, λ.χ., έχει υποχρέωση να διασφαλίζει όχι μόνο την ελευθερία του λόγου αλλά και την ασφάλεια των φοιτητών του. Πώς αντιμετωπίζει τη σύγκρουση αντικρουόμενων αξιών;
Αλλες επικρίσεις είναι μεροληπτικές. Αν μας ενδιαφέρει η προαγωγή της ορθολογικής σκέψης, η μεροληψία –μια μορφή γνωσιακού σφάλματος– πρέπει να εντοπίζεται προκειμένου να περιορίζεται. Ετσι μειώνουμε τα σφάλματα και, συνεπώς, προσεγγίζουμε την αλήθεια. «Ο ορθολογισμός», γράφει ο Καρλ Πόπερ, «είναι μια στάση ετοιμότητας να ακούς κριτικά επιχειρήματα και να μαθαίνεις από την εμπειρία». Ιδού δύο δείγματα μεροληψίας.
Οι διαμαρτυρόμενοι φοιτητές ενίοτε απαξιώνονται ως «ασήμαντες μειοψηφίες» (Σάκης Μουμτζής, 8/5/24, «Κ»), οι οποίες «δεν αποτελούν καν το 1% του συνόλου (των φοιτητών στις ΗΠΑ)» (Αθηνά Κακούρη, επιστολή, ό.π.). Ας το δεχθούμε. Υπολαμβάνεται ότι η άποψη των διαμαρτυρομένων είναι εσφαλμένη ή άνευ αξίας, επειδή δεν την ασπάζεται η σιωπηρή πλειονότητα.
Ο Τζον Στιούαρτ Μιλ έδειξε υπέροχα ότι «η κρατούσα γνώμη» δεν είναι απαραιτήτως ορθή. Αν υποθέσουμε ότι η κρατούσα γνώμη είναι αναγκαστικά ορθή, είναι σαν να δεχόμαστε το αλάθητό της – όπερ ανεπίτρεπτο. Επιπλέον, υποστήριξε ότι μια εσφαλμένη μειοψηφούσα άποψη ενδέχεται να περιέχει ψήγματα αλήθειας, τα οποία θα αποκαλυφθούν με την έλλογη αντιπαράθεση. Ακόμα κι αν η κρατούσα γνώμη είναι ορθή, λέει ο Μιλ, αν δεν υποστεί τη βάσανο της κριτικής εξέτασης, θα εκπέσει σε προκατάληψη και δόγμα, με δυσμενείς επιπτώσεις στον ανθρώπινο χαρακτήρα.
Οι αριθμοί, λοιπόν, δεν μετράνε όταν κρίνουμε απόψεις. Oσοι διαφωνούν με τους διαμαρτυρόμενους φοιτητές θα πρέπει να αντιπαρατεθούν ελλόγως στο περιεχόμενο της διαμαρτυρίας τους. Ποιο είναι αυτό; Συνοψίζεται, κυρίως, στο σύνθημα: «Σταματήστε τη γενοκτονία».
Στο παίγνιο της έλλογης πειθούς, η δημόσια σφαίρα ενδυναμώνεται όταν οι συμμετέχοντες ακολουθούν κανόνες ορθολογικής κριτικής: αναζητούν γεγονότα· αντιπαραθέτουν τα γεγονότα με τις απόψεις τους· αποφεύγουν λογικές πλάνες.
Διαπράττονται γενοκτονικού χαρακτήρα πράξεις ή εγκλήματα πολέμου στη Γάζα; Για να σχηματίσει έγκυρη γνώμη, ο ορθολογικός πολίτης εμπιστεύεται, κατ’ αρχήν, τις γνωματεύσεις σεβαστών διεθνών οργανισμών. Ιδού μερικές.
Το Διεθνές Δικαστήριο αποφάνθηκε προσωρινά ότι τα δικαιώματα των Παλαιστινίων της Γάζας να μην υφίστανται πράξεις γενοκτονίας είναι «εύλογα», με βάση «τα γεγονότα και [τις] περιστάσεις» του πολέμου. Ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ δήλωσε ότι «υπάρχουν συνθήκες που μοιάζουν με λιμό στη Γάζα». Ο ύπατος εκπρόσωπος της Ε.Ε. για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής Ζοσέπ Μπορέλ παρατήρησε ότι «η πείνα χρησιμοποιείται σαν πολεμικό όπλο· το Ισραήλ προκαλεί λιμό». Η καταστροφή στη Γάζα είναι ανυπολόγιστη: πάνω από το 50% των κτιρίων (BBC, 30/1/24), το 70% των σχολείων (στοιχεία UNICEF) και πέντε νοσοκομεία (France 24, 7/5/24) έχουν καταστραφεί. «Δεν υπάρχει προστασία των αμάχων στη Γάζα», δήλωσε ο διευθυντής συντονισμού του Γραφείου Ανθρωπιστικών Υποθέσεων του ΟΗΕ Ράμες Ρατζάνσιγκχαμ. «Τα παιδιά και οι οικογένειες στη Γάζα συνεχίζουν να σκοτώνονται», επισήμανε η εκτελεστική διευθύντρια της UNICEF Κάθριν Ράσελ. Χρειαζόμαστε και άλλες έγκυρες διαβεβαιώσεις; Εφόσον γνωρίζουμε, τι κάνουμε; Αυτό το ηθικό ερώτημα θέτουν οι αντιπολεμικές διαμαρτυρίες.
Τέλος, οι διαμαρτυρόμενοι φοιτητές ενίοτε εκλαμβάνονται ως ενθουσιώδεις υποστηρικτές της Χαμάς. Χαρακτηρίζονται ακόμη και «ανήθικοι», διότι στο Κολούμπια και στο Χάρβαρντ φέρεται να οργανώθηκαν «εκδηλώσεις θριάμβου» και «πανηγύρι» (Σάκης Μουμτζής, «Κ», 30/4/24), αμέσως μετά την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς στις 7/10/23. Αν αυτό αληθεύει, είναι φρικτό. Αληθεύει;
Για να βεβαιωθώ ότι δεν με απατά η μνήμη μου, προσέφυγα στην τεκμηριακή βοήθεια (fact-checking) της τεχνητής νοημοσύνης. Ρώτησα το Chat GPT: «Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της Χαμάς, στις 7/10/23, φοιτητές του Χάρβαρντ και του Κολούμπια πανηγύρισαν ή γιόρτασαν;». Ιδού η απάντηση που έλαβα: «Αν και ορισμένες φοιτητικές ομάδες των Χάρβαρντ και Κολούμπια εξέδωσαν ανακοινώσεις που προκάλεσαν διαμάχη και επικρίθηκαν ότι ήταν αναίσθητες [έναντι των Ισραηλινών θυμάτων], δεν υπήρξαν τεκμηριωμένες περιπτώσεις φοιτητών να πανηγυρίζουν για τις επιθέσεις».
Υπάρχουν και άλλα δείγματα μεροληψίας. Θα επανέλθω.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
