Τα 50 χρόνια από τη Μεταπολίτευση καθώς τροφοδοτούν διαρκώς τη δημόσια σφαίρα με νέες οπτικές, σκέψεις, αναμνήσεις και αντιπαραθέσεις, αφήνουν μεγάλα περιθώρια προκειμένου να μιλήσουμε για τις ελληνικές πόλεις. Ο αστικός χώρος στην Ελλάδα, το δομημένο περιβάλλον και η διαστρωμάτωση της κοινωνίας μας άλλαξαν δραματικά στη διάρκεια αυτών των δεκαετιών, σε βαθμό τέτοιο ώστε το 1974 να μοιάζει μια εποχή μακρινή και δυσανάγνωστη για τους νεότερους. Ενα ερώτημα που επίσης, δευτερευόντως, αναφύεται είναι τι συνέβη στις πόλεις μας σε διάστημα όχι 50 ετών, αλλά ενός αιώνα.
Και το δεύτερο αυτό ερώτημα προκύπτει καθώς πρόσφατη είναι η ιστορική επέτειος για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αν δούμε σε έναν άξονα ιστορικών κύκλων τις δύο 50ετίες, 1924-1974 και 1974-2024, θα έχουμε ανάγλυφη όλη τη διαδρομή του εξαστισμού και της ανάδυσης σύνθετων ζητημάτων αστικού χώρου.
Ποια 50ετία έφερε δραματικότερες μεταβολές; Και οι δύο φυσικά άλλαξαν την Αθήνα εκ βάθρων. Θα μπορούσε να πει κανείς πως στη διάρκεια αυτών των δύο κύκλων ολοκληρώθηκαν μεγάλες κινήσεις μέσα στο σώμα της κοινωνίας, αποτυπωμένες σε φαινόμενα αστικοποίησης, όπως η δημιουργία των προαστίων, η ανάπτυξη της παραλιακής ζώνης, η καθ’ ύψος οριζόντια δόμηση και η σύνθετη κοινωνική δομή με κινητικότητα και παλινδρομήσεις.
Αλλά όλες αυτές οι αποτιμήσεις των κύκλων της πολιτικής, της οικονομίας, της κοινωνίας πάνω στον αστικό πολιτισμό έχουν πολλά να πουν και για το σήμερα. Για το κατά πόσον μια πόλη σαν την Αθήνα, που ήδη από τη δεκαετία του 1960 έχει κινηθεί προς μια διεθνή δικτύωση, αξιοποίησε την εμπειρία της και έμαθε από τα λάθη της. Και για το κατά πόσον δημιουργήθηκε το ζητούμενο αστικό κεφάλαιο σε άλλα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας που να μπορεί να παράγει πλούτο, ιδέες και καινοτομία.
Η ελληνική πόλη διατηρεί χαρακτηριστικά του υπανάπτυκτου κόσμου. Η ασφυκτική και κακή δόμηση, οι ελάχιστοι ελεύθεροι χώροι και η κυριαρχία του αυτοκινήτου μάς έχουν αφήσει πολύ πίσω.
Σε διεθνές επίπεδο, αν συγκρίνει δηλαδή τη διαδρομή που έκαναν οι ελληνικές πόλεις στη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών σε σχέση με την αντίστοιχη διαδρομή χωρών όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία ή η Πολωνία, θα διαπιστώσει δυστυχώς το αυξανόμενο χάσμα. Το 1974, η Ελλάδα είχε όλες τις προδιαγραφές να σχεδιάσει σωστά και να θέσει βάσεις για αστικές αναπλάσεις και σχεδιασμό. Εγιναν σαφώς βήματα προόδου σε πολλούς τομείς, η κοινωνία εξελίχθηκε, αλλά ο τελικός απολογισμός είναι αρνητικός σε πολλές παραμέτρους. Η ελληνική πόλη διατηρεί χαρακτηριστικά του υπανάπτυκτου κόσμου. Η ασφυκτική και κακή δόμηση, οι ελάχιστοι ελεύθεροι χώροι και η κυριαρχία του αυτοκινήτου μάς έχουν αφήσει πολύ πίσω.
Η επέτειος των 50 ετών από το 1974 έχει πολλά να μας πει για την πορεία της ελληνικής σκέψης πάνω στη φύση και τη λειτουργία των πόλεων. Πόσο μάλλον που στη διάρκεια του 21ου αιώνα προστέθηκαν νέες παράμετροι, με τη μετανάστευση και τη ριζική ανακατανομή της εσωτερικής γεωγραφίας της πόλης. Μισόν αιώνα μετά τη Μεταπολίτευση και 20 χρόνια μετά τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων, η Αθήνα έχει κάθε λόγο να σκεφθεί εκ νέου τη διαδρομή των τελευταίων 50 ετών. Η ανάδυσή της ως τουριστικού προορισμού, η κρίση στέγης και η εγκατάλειψη επί της ουσίας της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της θέτουν νέες προτεραιότητες για τον σχεδιασμό του μέλλοντος. Θα έπρεπε να ακούμε παντού το σχέδιο «Αθήνα 2050».
