Οι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή είναι καταιγιστικές μετά την 7η Οκτωβρίου του 2023 και η Ευρωπαϊκή Ενωση αδυνατεί να παρέμβει αποτελεσματικά. Στα μάτια πολλών στον μη δυτικό κόσμο, η Ε.Ε. είναι ταυτισμένη με τις ΗΠΑ, οι οποίες με τη σειρά τους είναι ευθυγραμμισμένες με το Ισραήλ. Ακόμη και αν δεν είναι ακριβώς έτσι, η πρόσληψη των περισσοτέρων είναι αυτή. Ετσι, η ανεξήγητη εκτός Ισραήλ πολιτική της κυβέρνησης Νετανιάχου συμπαρασύρει το σύνολο της Δύσης, δυσχεραίνοντας αισθητά την προσπάθεια προσέγγισης εκ μέρους της του λεγόμενου παγκόσμιου νότου. Είναι σαφές ότι αυτή τη στιγμή μαίνεται μια μάχη ανάμεσα στις δυνάμεις του status quo και σε όσες το αμφισβητούν και θέλουν να το αλλάξουν, είτε δραστικά, όπως η Ρωσία, είτε μερικώς, όπως η Κίνα. Σε αυτή την αντιπαράθεση εντυπώσεων και ουσίας, η οποία εκτείνεται γεωγραφικά, αν όχι σε όλα τα μήκη και πλάτη, αν μη τι άλλο σε περιοχές που συν-καθορίζουν το διεθνές γίγνεσθαι, η Δύση αυτή τη στιγμή χάνει.
Στο μέτωπο της Ουκρανίας, γιατί δεν κατάφερε να αποτρέψει την προσάρτηση εκ μέρους της Ρωσίας περίπου του 1/5 της ουκρανικής επικρατείας, ενώ η τιμωρία της Ρωσίας με κυρώσεις δεν έχει επιφέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα, συν το γεγονός ότι δεν ακολουθήθηκε ως πρακτική από τα εκτός Δύσης κράτη. Και η αλήθεια είναι ότι, για πολλά από αυτά, οι κυρώσεις ως μέθοδος επιβολής ή αλλαγής πολιτικής δεν είναι αρεστή. Στη Γάζα, από την άλλη, στην οποία συντελείται μια τεράστια ανθρωπιστική καταστροφή, όχι ότι δεν υπάρχουν όμοιες ή χειρότερες σε μέρη ιδίως της Αφρικής, δοκιμάζονται πάντως οι αξίες και τα ιδανικά της Δύσης. Και ακριβώς επειδή η τελευταία αδυνατεί να συγκρατήσει την κυβέρνηση Νετανιάχου, απονομιμοποιείται ηθικά έτι περαιτέρω, σε αντίθεση με τη στάση της στην Ουκρανία όπου εν αδίκω καταφανώς βρίσκεται η Ρωσία. Ακόμη και από τις θέσεις που εκφράζουν πλέον ηγεσίες δυτικών κρατών γίνεται αντιληπτή η σύγχυση απόψεων, και πλέον το Ισραήλ βρίσκεται στο επίκεντρο της κριτικής και όχι η Χαμάς. Προκειμένου λοιπόν, από τη μία, να μη φανεί ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση ανέχεται την επιθετικότητα του Ισραήλ και, από την άλλη, να μη χαθεί η επαφή με κράτη που είναι επαμφοτερίζοντα στην κόντρα ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή, αναλαμβάνονται πρωτοβουλίες, ή στηρίζονται σε επίπεδο ΟΗΕ, που διαφοροποιούν αισθητά ένα κομμάτι της Ευρώπης από τις Ηνωμένες Πολιτείες και κατ’ επέκταση το Ισραήλ και τις πρακτικές του τελευταίου. Ομως, κοινή ευρωπαϊκή θέση δεν έχει επιτευχθεί και δεν αναμένεται στο προβλεπτό μέλλον να αναπτυχθεί ενιαία στάση, ας πούμε στην αναγνώριση παλαιστινιακού κράτους.
Η κατάσταση στη Γάζα πλήττει την ευρωπαϊκή οικογένεια ταυτοτικά και επαναφέρει στο προσκήνιο φαντάσματα του μακρινού παρελθόντος, όπως η αποικιοκρατία, αλλά και προκλήσεις του παρόντος και του μέλλοντος, με βάση τη θρησκεία και την προέλευση (ισλαμοφοβία και αντισημιτισμός). Επίσης, στις αποφάσεις συνυπολογίζονται ο ενδεχόμενος αντίκτυπος στις επικείμενες ευρωεκλογές όσο και οι εγχώριοι συσχετισμοί (π.χ. κρατών με μουσουλμανικό στοιχείο). Οσο, πάντως, η ισραηλινή ηγεσία συνεχίζει απτόητη να σφυροκοπεί τη Γάζα, να εξωθεί τους κατοίκους της σε αλλεπάλληλες μετακινήσεις, να προκαλεί εκατόμβη νεκρών και να μην υπάρχει πρόσβαση στα απολύτως απαραίτητα για την επιβίωση, η Δύση και οι κοινωνίες της θα διχάζονται όλο και περισσότερο. Και αν υπάρχει πρόσφορο έδαφος, όπως στις ΗΠΑ, θα πολώνονται κιόλας, και ας είναι το Παλαιστινιακό πολύ χαμηλά στις προτεραιότητές τους. Οι δε ηγεσίες που δείχνουν ανεκτικές απέναντι στον Νετανιάχου ή τον στηρίζουν, εκ των πραγμάτων εκτίθενται, δίνοντας την ευκαιρία σε κύκλους που ούτε το διεθνές δίκαιο σέβονται ούτε εμφορούνται από τα ιδανικά και τις αξίες του δυτικού κόσμου να ομιλούν για το εν λόγω ζήτημα από θέση ηθικής ισχύος και να φωτίζουν τις αντιφάσεις της Δύσης. Το πρόβλημα εδώ γίνεται μεγαλύτερο γιατί οι υποστηρικτές του φιλελεύθερου κόσμου (οι ΗΠΑ εν προκειμένω) αρνούνται και απαξιώνουν δομικές συνισταμένες αυτού, όπως είναι το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο.
Προκειμένου η Ε.Ε. να διαφυλάξει τα ερείσματά της στην περιοχή, οφείλει να αναθεωρήσει ριζικά την πολιτική της παύοντας να αντιμετωπίζει τις καταστάσεις φοβικά και χωρίς πλάνο.
Αυτή τη συνθήκη προσπαθούν να αποτρέψουν κάποια κράτη-μέλη, στηρίζοντας την Παλαιστινιακή Αρχή στον ΟΗΕ και σε διάφορα ψηφίσματα ή, όπως συνέβη με την Ισπανία και την Ιρλανδία, αναγνωρίζοντας το παλαιστινιακό κράτος. Ασφαλώς κάθε περίπτωση εξετάζεται ξεχωριστά, αν και Ισπανία – Ιρλανδία και κάποια ακόμη κράτη-μέλη, που πιθανόν να ακολουθήσουν, έχουν κοινά σημεία αναφοράς, πλην όμως τίθεται το ερώτημα αν η ενέργειά τους αυτή ήταν σπασμωδική και στον χρόνο που έλαβε χώρα ενισχύει αντί να αποδυναμώνει την ισραηλινή ηγεσία και δεν προσφέρει κάτι ουσιαστικό παρά μόνο συμβολικό στους Παλαιστινίους. Διότι εύλογα προκύπτει η απορία υπό ποιους όρους, ηγεσία και κυρίως σύνορα θα δημιουργούνταν αύριο ένα παλαιστινιακό κράτος. Από την άλλη, βέβαια, αν τα περισσότερα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ενωσης προέβαιναν σε ανάλογη κίνηση, θα ασκούνταν εκ των πραγμάτων πίεση στο Ισραήλ, η ηγεσία του οποίου εγκλωβίζει τη Δύση σε έναν δικό της πόλεμο, χωρίς διέξοδο.
Με τη δραστική υποχώρηση της Γαλλίας από το Σαχέλ, η ευρωπαϊκή επιρροή στην ευρύτερη περιοχή φθίνει σημαντικά. Προκειμένου η Ε.Ε. να διαφυλάξει και να διευρύνει τα ερείσματά της και να γίνει πιο επιδραστική, οφείλει να αναθεωρήσει ριζικά την πολιτική της, αξιοποιώντας τα (κυρίως αλλά όχι μόνο χρηματοδοτικά) εργαλεία που διαθέτει και παύοντας να αντιμετωπίζει τις καταστάσεις φοβικά και χωρίς πλάνο.
O κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.
