Τον Νοέμβριο του 2023 ο Βρετανός πρωθυπουργός Ρίσι Σούνακ αρνήθηκε να δει τον Κυριάκο Μητσοτάκη έπειτα από συνέντευξη του τελευταίου σε βρετανικό κανάλι, όπου είχε μιλήσει μεταξύ άλλων και για τα Γλυπτά του Παρθενώνα. Ο αρχηγός της αντιπολίτευσης Κιρ Στάρμερ άδραξε την ευκαιρία κάνοντας λογοπαίγνιο με την αγγλική έκφραση «έχασε τα μάρμαρά του» [lost his marbles] που σημαίνει έχασε τα μυαλά του. Είπε, «αφήστε το Βρετανικό Μουσείο, ο πρωθυπουργός είναι εκείνος που έχασε τα μυαλά του». Την ίδια στιγμή, ο πρόεδρος των εφόρων του Βρετανικού Μουσείου, Τζορτζ Οσμπορν, δήλωνε ότι «εμείς θα προχωρήσουμε [στις διαπραγματεύσεις με την Ελλάδα για το θέμα των Γλυπτών] είτε ο Ρίσι Σούνακ συναντήσει τον Ελληνα πρωθυπουργό είτε όχι».
Σε αυτήν ακριβώς τη συγκυρία ο Κιρ Στάρμερ ανέλαβε μία δέσμευση, ότι σε περίπτωση που κερδίσει τις εκλογές δεν θα εμποδίσει μία ενδεχόμενη συμφωνία επιστροφής των Γλυπτών στην Αθήνα. Συνεργάτης του στους Financial Times ανέφερε χαρακτηριστικά ότι «εάν μία συμφωνία δανεισμού είναι κοινά αποδεκτή από τη βρετανική και την ελληνική κυβέρνηση, δεν θα την εμποδίσουμε». Θα ήταν λάθος να αντιμετωπίσουμε τη θετική αυτή προδιάθεση του Στάρμερ και ως δέσμευση για την άμεση επίλυση του ζητήματος μετά τις εκλογές. Υπάρχουν, όμως, τρεις ισχυροί παράγοντες για να αισιοδοξούμε.
Πρώτον, ο Κιρ Στάρμερ γνώριζε ήδη από τότε που δήλωνε τα παραπάνω ότι έχει σοβαρές πιθανότητες το Εργατικό Κόμμα να κερδίσει τις εκλογές (οι οποίες ανακοινώθηκαν ότι θα λάβουν χώρα στις 4 Ιουλίου), ύστερα από 14 χρόνια διακυβέρνησης των Συντηρητικών. Συνεπώς, γνώριζε ότι σύντομα θα κληθεί να κυβερνήσει οπότε και θα κληθεί να πραγματοποιήσει τις υποσχέσεις του.
Δεύτερον, ο ίδιος είναι δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στη συνέχεια υπηρέτησε ως ανώτερος εισαγγελέας της Βρετανίας, γεγονός που σημαίνει ότι γνωρίζει τις δυνατότητες που του δίνει ο βρετανικός νόμος στο σημείο αυτό.
Τρίτον, το γεγονός ότι στο τιμόνι του Βρετανικού Μουσείου και των διαπραγματεύσεων βρίσκεται ο Τζορτζ Οσμπορν, ένας άνθρωπος με κοινό με αυτόν στόχο, ο οποίος για πρώτη φορά εμπλέκεται σε ουσιαστική συζήτηση για το θέμα.
Ενδεχομένως ιδανική λύση θα ήταν η εφαρμογή του βρετανικού Νόμου για τη Φιλανθρωπία, ο οποίος προβλέπει ότι οι επιστροφές πολιτιστικών αγαθών από μουσεία μπορούν να γίνονται στη βάση μιας ηθικής υποχρέωσης.
Σε αυτούς τους παράγοντες θα πρέπει να προστεθούν και η θετική κατά πλειοψηφία στάση του Τύπου στη Βρετανία καθώς και η άνοδος του ποσοστού της κοινής γνώμης που επιθυμεί την επιστροφή των Γλυπτών.
Παραμένει ωστόσο το «αγκάθι» της μορφής που θα έπαιρνε μία ενδεχόμενη επιστροφή. Ο Κιρ Στάρμερ μιλάει για επιστροφή και για δάνειο ταυτόχρονα, ενδεχομένως επειδή όσες επιστροφές έχει κάνει μέχρι σήμερα το Βρετανικό Μουσείο διενεργήθηκαν με τη μορφή διαρκώς ανανεούμενων δανείων. Το 2005 επέστρεψε τη μάσκα Νάμγκις (Namgis) στο Alert Bay του Καναδά και το 2014 επέστρεψε έξι πιόνια σκακιού από τη συλλογή «Lewis Chessmen» στο νέο μουσείο του Στορνογουέι στη Σκωτία. Η ελληνική πλευρά έχει, ωστόσο, επανειλημμένως δηλώσει ότι ένα δάνειο δεν είναι αποδεκτό. Εναλλακτική λύση θα ήταν η ψήφιση ειδικής νομοθεσίας για τα Γλυπτά του Παρθενώνα, όπως συνέβη στις περιπτώσεις επιστροφής ανθρώπινων υπολειμμάτων Αβοριγίνων σε Αυστραλία και Νέα Ζηλανδία (Human Tissue Act 2004) και πολιτιστικών αγαθών στους δικαιούχους τους, τα οποία απομακρύνθηκαν από τους ναζί κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Holocaust Act 2009). Η λύση αυτή ωστόσο φαίνεται πολιτικά δύσκολη.
Υπάρχει ακόμη η δυνατότητα «δημιουργικής ερμηνείας» του Πέμπτου Μέρους του βρετανικού νόμου του 1963 για τα μουσεία. Εκεί δίνεται το δικαίωμα στους εφόρους του Βρετανικού Μουσείου να αποφασίσουν την απομάκρυνση ενός αντικειμένου από τις συλλογές τους εάν δεν είναι κατάλληλο να διατηρηθεί (unfit) και μπορεί να διατεθεί χωρίς να προξενείται βλάβη στα συμφέροντα των σπουδαστών. Λόγος ακαταλληλότητας θα ήταν η αμφίβολης νομιμότητας απόκτησή του από το μουσείο. Δύσκολα όμως η Βρετανία θα παραδεχόταν ρητά κάτι τέτοιο. Ταυτόχρονα μία τέτοια ερμηνεία θα άνοιγε κατά τη Βρετανία τον ασκό του Αιόλου για την επιστροφή και άλλων αρχαιοτήτων στις χώρες προέλευσής τους.
Τρίτη –ενδεχομένως ιδανική– λύση θα ήταν η εφαρμογή του Νόμου για τη Φιλανθρωπία (Charities Act 2011, ο οποίος τροποποιήθηκε το 2022). Σύμφωνα με τον νόμο αυτόν το Βρετανικό Μουσείο, όπως άλλωστε και άλλα μουσεία της Βρετανίας, μπορούν να επιστρέφουν αρχαιότητες στις χώρες προέλευσής τους, χωρίς να τα εμποδίζει στην ουσία ο βρετανικός νόμος για τα μουσεία του 1963. Οι επιστροφές εντάσσονται σε αυτό που αποκαλεί ο νόμος Ex gratia payments (πληρωμές από ελευθεριότητα), και οι οποίες μπορούν να γίνονται στη βάση μιας ηθικής υποχρέωσης, όπως συνιστά και το ελληνικό αίτημα για την επιστροφή των Γλυπτών. Ωστόσο τέτοιου είδους επιστροφές παραμένουν στη διακριτική ευχέρεια των εφόρων (Trustees) του Βρετανικού Μουσείου. Χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα είναι η χρήση του νόμου αυτού από το κολέγιο Jesus στο Κέμπριτζ και το Μουσείο Χόρνιμαν στο Λονδίνο προκειμένου να λάβουν έγκριση από την Επιτροπή Φιλανθρωπίας (Charity Commission) και να επιστρέψουν τα μπρούντζινα του Μπενίν στη Νιγηρία.
*Η κ. Ειρήνη Σταματούδη είναι καθηγήτρια Νομικής στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας.
