Τυχαίνει να ξυπνάς κάποιες φορές μ’ ένα τραγούδι κολλημένο στη γλώσσα σου, τσίχλα άνοστη. Οσο και να πολεμάς να το βγάλεις από το μυαλό σου, αυτό σε συνοδεύει άηχο ολημερίς. Ωσπου νυχτώνει, πλαγιάζεις και, επιτέλους, το τραγούδι κάνει τον κύκλο του και αποχωρεί, αφήνοντας τη σκυτάλη πρόχειρη για κάποιο άλλο.
Δεν ξέρω αν ο Σίγκμουντ Φρόιντ ασχολήθηκε και με αυτό το μυστήριο εντύπωμα του ημερήσιου βίου στον διανοητικό – ψυχικό μας χάρτη, τι έχει πει ή τι θα μπορούσε να πει γι’ αυτήν την αθέλητη μνημονική ανάκληση. Οι πραγματιστικές απαντήσεις, «τ’ άκουσες πολλές φορές και σου καρφώθηκε», δεν δίνουν λύση. Σπανιότατα το έχεις όντως ακούσει. Και; Γιατί αυτό και όχι κάποιο άλλο, που ίσως το άκουσες περισσότερες φορές και το τραγούδησες κιόλας; Και πώς συμβαίνει να ανακαλούνται ακόμα και τραγούδια που τα απεχθάνεσαι, ορφανά από μουσική, νόημα και φωνή; Από αυτά τα ψευτονταλκαδιάρικα που παράγει ντουζινηδόν η σουξεδομηχανή και παίζονται κατά κόρον στα ραδιόφωνα και στις «ανάλαφρες» τηλεοπτικές εκπομπές με τις βαριές συνέπειες πάνω στο κοινό γούστο. Αλλες φορές πάλι ξυπνάς όχι μ’ ένα στιχάκι αλλά με μια λέξη κολλημένη στη γλώσσα. Αυτήν, ναι, είναι πιθανό να τη χάραξε στα φαιά σου κύτταρα η επικαιρότητα και να μην κατάφεραν να την αφομοιώσουν οι πλούσιες ενύπνιες διεργασίες. Το δικό μου το μυαλό λ.χ. το τριβελίζει μέρες τώρα η λέξη «απάτη» και το σόι της. Αδυνατώντας να φανταστώ πώς θα ετυμολογούσαν τη λέξη οι και εξ υπουργικού θώκου «διδάσκοντες» αρχαία ελληνικά ακόμα και σε νήπια, προς αποφυγήν της δυσλεξίας, των μαγουλάδων, της αριστεροχειρίας και της αριστεροσύνης γενικά, στράφηκα σε συμβατικά εργαλεία: την ποίηση και τη φιλολογία.
Εργο θεού
Την «απάτη» τη συναντάμε νωρίς στην «Ιλιάδα», στη δεύτερη ραψωδία: «Νυν δε κακήν απάτην βουλεύσατο». Οχι, αυτός που σκέφτηκε την εξαπάτηση δεν είναι ο πανούργος Οδυσσέας. Κάτι τέτοιο θα υπονόμευε εξαρχής το σχέδιο του Ομήρου, που όριζε πρωταγωνιστή τον βασιλιά της Ιθάκης. Ενας απατεώνας Οδυσσέας αντέβαινε στον ποιητικό σχεδιασμό, που προϋπέθετε την ανάδειξη των αγαθών πτυχών του χαρακτήρα του και την αποσιώπηση όσων θαυμαστών έπραξε και όσων δεινών υπέστη άδικα ο «αντίπαλός» του ο Παλαμήδης. Σαν απατεώνας, λοιπόν, στην «Ιλιάδα» καταγγέλλεται από τον αρχομανή και φιλοπόλεμο Αγαμέμνονα ο βασιλεύς των βασιλέων: ο ίδιος ο Δίας. Ο λόγος; Είχαν περάσει εννιά χρόνια πολιορκίας, με τους νεκρούς Ελληνες και Τρώες να πληθαίνουν, και ο αρχιολύμπιος δεν είχε τηρήσει ακόμα την υπόσχεσή του να προσφέρει στον Ατρείδη την άλωση της Τροίας και την ασφαλή επιστροφή στην πατρίδα του. Μπορεί ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος να ενοχλήθηκε από την απόφαση του Ομήρου και του Ησιόδου να ζωγραφίσουν τους Ολύμπιους με όλες τις κακές ιδιότητες των θνητών, για μας όμως μόνο απελευθερωτικά λειτουργεί ο δεινός έλεγχος των θεών από τα πλάσματά τους. Εστω και από τον Αγαμέμνονα.
Στη «Θεογονία» του Ησιόδου η Απάτη προσωποποιείται. Είναι τέκνο της «ολέθριας» Νύχτας, που γεννήθηκε ασπόρως, χωρίς να σμίξει η μάνα της με κάποιον θεό. Ετσι προέκυψαν άλλωστε και τα αδέρφια της Απάτης: η Νέμεση, τα «καταραμένα» Γηρατειά, η Φιλότητα (με την έννοια της ερωτικού πλανέματος), η Εριδα βέβαια, που με τη σειρά της γέννησε τον Πόνο, τον Λιμό, τους Πολέμους, την Ανομία και άλλα τινά (ή δεινά).
Την «απάτη» τη συναντάμε νωρίς στην «Ιλιάδα», στη δεύτερη ραψωδία: «Νυν δε κακήν απάτην βουλεύσατο».
Από τα ποιητικά στα λεξικογραφικά. Η «απάτη», λέει το Λεξικό Λίντελ – Σκοτ, είναι ο δόλος, το (ξε)γέλασμα, το παιχνίδι, η δολοπλοκία αλλά και το πολεμικό στρατήγημα. Η λέξη χρησιμοποιήθηκε και με τη σημασία της διασκέδασης, της τέρψης, του «διέρχεσθαι ευαρέστως τον χρόνον», σημασία πιστοποιημένη από τον ηδύ βίο αναρίθμητων απατεώνων όπου γης και κάθε εποχής. Μήπως αυτό δεν είναι το παράπονο των πιστών όλων των θρησκειών; «Μα, Κύριε, εγώ πορεύομαι σεμνά και ταπεινά, και ζορίζομαι. Κι εκείνοι οι απατεώνες…». Η υπόσχεση της μεταθανάτιας ανταμοιβής δεν ανακουφίζει το παράπονο.
Ετυμολογικώς… απάτη
Η ετυμολογία της «απάτης» παραμένει άγνωστη. Το σημειώνει και ο Πιερ Σαντρέν στο σπουδαίο «Ετυμολογικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής» (επιμέλεια: Γιώργος Παπαναστασίου – Δημήτρης Χρηστίδης, Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, 2022). Οι ειδήμονες, λέει ο Σαντρέν, έχουν προτείνει τη σύνδεση της λέξης με το «ηπεροπεύς», ο απατεώνας, ο ξελογιαστής («γυναικομανής ηπεροπευτής» αποκαλείται ο Πάρις στην «Ιλιάδα»), έτσι όμως το ετυμολογικό πρόβλημα απλώς μετατοπίζεται: πόθεν το ρήμα «ηπεροπεύω»; Αλλοι πρότειναν τη σύνθεση του «απατάω» από το στερητικό «α» και το ρήμα «πατέω», οπότε η απάτη είναι «μέρος χωρίς δρόμο, σφάλμα».
«Θα μπορούσε κανείς να χωρίσει τη λέξη ως απ-άτη», προσθέτει ο Σαντρέν, «χωρίς όμως το δεύτερο συνθετικό να μπορεί να ταυτιστεί με το άτη». Για να καταλήξει: «Ποιο θα ήταν όμως το δεύτερο συνθετικό;». Προφανώς, το ερώτημα δεν απευθύνεται σε όσους μηρυκάζουν τον παιδαριώδη ισχυρισμό ότι «η ελληνική είναι η μοναδική νοηματική γλώσσα, γιατί είναι η μοναδική στην οποία το σημαίνον και το σημαινόμενο δεν συνδέονται αυθαίρετα αλλά υπάρχει πρωτογενής, αιτιώδης σχέση του ονόματος με το πράγμα». Παράδειγμα εσαεί αξιομνημόνευτο η τάχα γέννηση της λέξης «πλους» «από το πλουτς πλουτς των κυμάτων».
Και ο Πλάτων στον «Κρατύλο» δοκίμασε ευφάνταστες παρετυμολογήσεις, αλλά δεν τις έπαιρνε ούτε ο ίδιος στα σοβαρά. Η ειρωνεία ποτίζει όλο τον διάλογο, λες και ο Σωκράτης, ξελογιάζοντάς μας με τη μαιευτική του, ζει τη λέξη «απάτη» με την έννοια της διασκέδασης. Και φτάνει έτσι να ισχυριστεί ότι ο Αγαμέμνων χρωστάει το όνομά του στο ότι ήταν «αγαστός κατά την επιμονήν», αξιοθαύμαστος για την επιμονή του, ο δε Ορέστης στο ότι είχε «ορεινό» χαρακτήρα, άγριο και θηριώδη. Πατέρας και γιος βεβαίως ονομάζονταν έτσι από νήπια, με αδήλωτο το ήθος τους.
Καλά όλα τούτα, δεν απαντούν όμως στο ερώτημα: γιατί μου καρφώθηκε η λέξη «απάτη». Να ‘ναι επειδή κάθε μέρα αποκαλύπτονται απάτες μιας φοβερής ποικιλίας, με θύματα πελάτες μιας τρομερής αφελείας, συχνά με πρωτοστάτες δημόσιους υπαλλήλους αγρίας ιδιοτελείας και με την πολιτεία σε κατάσταση «ενσυναισθήσεως» δολίας; Επειδή στο Διαδίκτυο «τρέχει» ένας άτυπος διαγωνισμός για το «ποιος είναι ο μεγαλύτερος πολιτικός απατεώνας της Μεταπολίτευσης», με τους διαδικτυακούς στρατούς σε παροξυσμό;
Επειδή τα κατεργάρικα υπουργεία απαντούν «41%» ακόμα κι όταν βγαίνουν στο φως οι απατεωνίτσες τους και πέφτουν πρόστιμα; Επειδή ξαναείδα στους τοίχους το σύνθημα «οι εκλογές είναι απάτη» και θυμήθηκα το παλιό πλην παντός καιρού «κατς – σικέ – απάτη όλα»; Επειδή η πολιτική κατάντησε τέχνη απατηλή; Ή επειδή το μονότονο «όλα στο φως» των κυβερνώντων δεν είναι παρά οπτική απάτη; Ολα πατρίδα μας…
