Στη δεκαετία του 1970, διανοητές όπως ο Σάμιουελ Χάντινγκτον διατύπωναν τη θέση ότι η έκρηξη προσδοκιών και πολιτικής συμμετοχής εκείνης της εποχής συνέτεινε στην «υπερφόρτιση» του συστήματος διακυβέρνησης· η πολιτεία όμως, υποστήριζαν, δεν μπορεί να λειτουργήσει παρά μόνο εάν ένα τμήμα του λαού μένει απαθές και αμέτοχο.
Σήμερα, πολλοί μπαίνουν στον πειρασμό να εφαρμόσουν αυτή τη θέση στην Ενωμένη Ευρώπη: το ότι δεν πολυασχολούμαστε μαζί της είναι υγιές, αφού τη θεωρούμε δεδομένο κομμάτι της ζωής μας. Αλλά, όπως λέει μια αρχαία κινεζική παροιμία, αν δεν ασχολείσαι εσύ με την πολιτική, θα ασχοληθεί αυτή μαζί σου. Δυστυχώς, η διάψευση της παραπάνω θέσης έρχεται από την άκρα Δεξιά, που εδώ και καιρό πολιτικοποιεί την «Ευρώπη» – για το κακό μάλλον παρά για το καλό.
Δεν θα έπρεπε να περιμένει κανείς τις ευρωεκλογές για να ανησυχήσει. Ιταλία, Φινλανδία, Σλοβακία, Ουγγαρία, Κροατία, Τσεχία έχουν ήδη στην κυβέρνηση ή σε κυβερνητικό συνασπισμό κόμματα της άκρας Δεξιάς. Στην Ολλανδία κατήγαγε εκλογικό θρίαμβο το κόμμα του Γκερτ Βίλντερς, στη Γαλλία η Μαρίν Λεπέν καλπάζει προτάσσοντας το «νεανικό», αλλά όχι λιγότερο τρομακτικό, πρόσωπο του Ζορντάν Μπαρντελά, και στη Γερμανία ανεβαίνει απειλητικά το υπό αστυνομική παρακολούθηση για εξτρεμιστικές πρακτικές AfD. Η «υγειονομική ζώνη» έχει σπάσει.
Η άκρα ∆εξιά προχωρεί μέσα στο πολιτικό κενό που μεγαλώνει στην καρδιά της Ευρώπης. Οι μεταπολεμικές δεκαετίες της ανάπτυξης και των υψηλών προσδοκιών έχουν δώσει τη θέση τους στα χρόνια των επάλληλων κρίσεων.
Η επισφάλεια και ο φόβος δεν είναι το καλύτερο υπόστρωμα για τη χειραφέτηση, την αυτοπεποίθηση και την ανοιχτή κοινωνία.
Και οι Ευρωπαίοι πολίτες θεωρούν ότι η Ε.Ε. δεν στέκεται στο ύψος των περιστάσεων. Το ισοζύγιο αξιολόγησής της, σύμφωνα με το Ευρωβαρόμετρο (Νο 101.1, Φεβρουάριος – Μάρτιος 2024), είναι θετικό μόνο για την πανδημία, αλλά σαφώς αρνητικό στο Ουκρανικό, στην κλιματική κρίση, στο μεταναστευτικό, στην οικονομία.
Ελλειμμα αξιοπιστίας, προσδοκιών, ασφάλειας: σε αυτό το έδαφος ανθεί η άκρα ∆εξιά. Εργαλειοποιώντας ζητήματα όπως το μεταναστευτικό, τα οποία δεν αποτελούν την πρώτιστη ανησυχία των Ευρωπαίων – στο ίδιο Ευρωβαρόμετρο τα θέματα προτεραιότητας ενόψει ευρωεκλογών θεωρούνται η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός (33%), η δημόσια υγεία (32%), η οικονομία και οι θέσεις εργασίας (31%) και μόλις στη μέση της ιεράρχησης η μετανάστευση (24%).
Είναι πιο εύκολο, όμως, να μετατίθεται η πηγή της ανασφάλειάς μας στην πραγματική ή φαντασιακή απειλή του άλλου· η Λεπέν άλλωστε έχει τα καλύτερα ποσοστά της στην επαρχιακή Γαλλία, όπου η παρουσία μεταναστών είναι περιορισμένη.
Η άκρα Δεξιά δεν απειλεί πια να διαλύσει την Ε.Ε. απ’ έξω. Μέσα από τη συστηματική κανονικοποίηση των ιδεών της, την υποσκάπτει εκ των έσω.
Η ευρωπαϊκή Κεντροδεξιά επιχειρεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα υιοθετώντας εν πολλοίς την ατζέντα της λαϊκιστικής-εθνικιστικής Δεξιάς, όπως με το νέο σύμφωνο της Ε.Ε. για τη μετανάστευση ή με τον πρόσφατο μεταναστευτικό νόμο στη Γαλλία που θεωρήθηκε νίκη της λεπενικής ατζέντας (βλ. Ivan Crastev, Mark Leonard, «A new political map: Getting the European Parliament election right», Μάρτιος 2024).
Και όπως σημειώνει ο πολιτικός επιστήμονας Cas Mudde, το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα επέλεξε να κάνει καμπάνια για τις ευρωεκλογές υιοθετώντας ακροδεξιές αιχμές σε θέματα όπως η μετανάστευση αλλά και η Πράσινη Συμφωνία, στην οποία χρεώνονται όλα τα δεινά του κόσμου («The Far Right and the 2024 European Elections», Intereconomics, 2024).
Ομως η άκρα ∆εξιά δεν απειλεί πια να διαλύσει την Ενωμένη Ευρώπη απ’ έξω, όπως τότε που διακήρυσσε μια «Ευρώπη των εθνικών κρατών».
Μέσα από τη συστηματική κανονικοποίηση των ιδεών της, την υποσκάπτει εκ των έσω.
Στο Ευρωκοινοβούλιο, από την ίδρυσή του, κυριαρχούσε ο μεγάλος συνασπισμός του ΕΛΚ και του σοσιαλιστικού S&D. Από το 2019 που έχασαν την πλειοψηφία, συμμαχούν με το κεντρώο-φιλελεύθερο Renew Europe.
Ωστόσο, παρά μια σύντομη αναλαμπή της, η ευρωπαϊκή Σοσιαλδημοκρατία βρίσκεται σε κάμψη, οι Πράσινοι και η Αριστερά υποχωρούν, ο μακρονικός κεντρισμός δεν διαμόρφωσε ένα νέο παράδειγμα πολιτικής, και η mainstream Δεξιά όσο χάνει έδαφος τόσο προσχωρεί στην υπερδεξιά ατζέντα, φτάνοντας να φλερτάρει με το μετα-φασιστικό κόμμα της Τζόρτζια Μελόνι «για να μην έρθει η Λεπέν».
Το μόνο ανακουφιστικό: η σχετική έλλειψη συνοχής της ευρωπαϊκής άκρας Δεξιάς, καθώς μοιράζεται σε δύο ευρωομάδες (ECR και ID), με «ανένταχτα» κόμματα όπως το Fidesz του Ορμπαν – παρότι οι επικαλύψεις είναι σημαντικές.
Εάν πάντως επιβεβαιωθούν οι προβλέψεις για ενίσχυσή της, θα διαμορφωθεί ένας πολύ διαφορετικός συσχετισμός δυνάμεων στο Ευρωκοινοβούλιο και ένας «συνασπισμός» που θα σημάνει αλλαγή σε κομβικές πολιτικές: ακόμη λιγότερη ρύθμιση στην οικονομία, επιβράδυνση της πράσινης μετάβασης, στροφή στη μεταναστευτική πολιτική και την πολιτική ενσωμάτωσης, αλλά και σε κρίσιμα θέματα δικαιωμάτων (βλ. ΛΟΑΤΚΙ).
Αν συνδυαστεί με μια εκλογή του Τραμπ στις αμερικανικές εκλογές που ακολουθούν, κάτι στρεβλό θα έχει εγκατασταθεί στην καρδιά του δυτικού κόσμου.
Με όλα αυτά ακούγεται κάπως μοναχικός ο απόηχος της φράσης εκείνου του σπουδαίου Ιταλού φεντεραλιστή, του Αλτιέρο Σπινέλι: Η Ευρώπη δεν πέφτει από τον ουρανό. Ας το θυμούνται το βράδυ των ευρωεκλογών όσοι πιστεύουν ακόμη στη δυνατότητα της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Ο κ. Γιάννης Μπαλαμπανίδης είναι πολιτικός αναλυτής, συγγραφέας.
