Το 2023, ο ΣΥΡΙΖΑ, ένα κόμμα που ήταν ήδη σε διαδικασία συρρίκνωσης για μια οκταετία, με την ηγεσία του να παρακολουθεί τη φθορά ανήμπορη να καταλάβει γιατί συμβαίνει -ή και να αναγνωρίσει ότι συμβαίνει-, άλλαξε ηγεσία. Ήταν μια ιστορική στιγμή. 150.000 άνθρωποι (μεταξύ μας, λιγότεροι από τους μισούς από όσους έδωσαν σταυρό στο Γιώργο τον Αυτιά στις εκλογές της περασμένης Κυριακής) άλλαξαν τον ρου της πολιτικής ιστορίας της χώρας εκλέγοντας στην προεδρία του ως τότε αριστερού/κεντροαριστερού κόμματος τον Στέφανο Κασσελάκη, έναν παγκοσμίως άγνωστο αμερικανό πρώην εφοπλιστή. Ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, 66.000 ήταν οι άνθρωποι που τον επέλεξαν (δηλαδή περίπου 10.000 λιγότεροι από όσους έδωσαν σταυρό στον ξάδερφό του το Βασίλη στις εκλογές της περασμένης Κυριακής -ο οποίος βγήκε όγδοος στο ψηφοδέλτιο του ΣΥΡΙΖΑ και δεν εξελέγη). Αλλά τέλος πάντων. Η πτώση του κόμματος μετά την εκλογή Κασσελάκη συνεχίστηκε. Ούτε “νίκησε το Μητσοτάκη”, ούτε διατήρησε, τουλάχιστο, την εκλογική δύναμη του 2023. Έχασε 750.000 ψήφους από τις προηγούμενες ευρωεκλογές και πήρε το μικρότερο ποσοστό (και το μικρότερο αριθμό ψήφων) που έχει πάρει αυτό το κόμμα τα τελευταία 15 χρόνια, από το 2009 -τη χρονιά που ο Στέφανος Κασσελάκης, στην ηλικία των 21 ετών, έπιανε δουλειά στη Goldman Sachs. Κανονικά, η συνεχιζόμενη φθορά ενός κόμματος που έχει πάψει να είναι χρήσιμο στο ελληνικό πολιτικό σύστημα εδώ και πολύ καιρό, δεν θα ήταν ένα πάρα πολύ ενδιαφέρον θέμα από μόνο του. Η μετάλλαξη του ΣΥΡΙΖΑ τους τελευταίους μήνες, όμως, είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και συναρπαστικά κοινωνικά/επικοινωνιακά φαινόμενα που έχουμε δει ποτέ. Και δυνητικά, μπορεί να είναι ένα από τα πιο επικίνδυνα.
Σε αυτές τις ευρωεκλογές υπήρξε ένα άλλο φαινόμενο που μπορεί να μας υπενθμίσει και να μας περιγράψει γλαφυρά τι είδους φαινόμενο είναι η εμφάνιση Κασσελάκη: ο Φειδίας ο Παναγιώτου από την Κύπρο, εκείνος ο YouTuber που βγήκε (μόνος του) τρίτο κόμμα πιάνοντας σχεδόν το 20% (περισσότερο από το ποσοστό που πέτυχε ο ΣΥΡΙΖΑ, παρεμπιπτόντως) και εξελέγη στο ευρωκοινοβούλιο. Είναι, αν το καλοσκεφτεί κανείς, λίγο-πολύ το ίδιο φαινόμενο. Ο Φειδίας ο Παναγιώτου αξιοποίησε το ίδιο πράγμα: τις σύγχρονες μεθόδους παραγωγής διασημότητας, η οποία χρειάζεται μόνο αφορμές για κουτσομπολιό ή κουβέντα, οπτικοακουστικά μηνύματα φτιαγμένα για να γίνουν viral, όχι πολιτικές απόψεις ή περίπλοκες έννοιες σαν “κοινή αγροτική πολιτική”. Όπως και ο κ. Κασσελάκης, ο κ. Παναγιώτου δηλώνει εντελώς άσχετος από πολιτική, εγχώρια ή ευρωπαϊκή. Όπως και ο κ. Κασσελάκης, ο κ. Παναγιώτου δηλώνει πλούσιος. Κατά δήλωσή του βγάζει περίπου 50.000 ευρώ το μήνα χάρη στα (αγγλόφωνα) βίντεο με φάρσες και περιπετειώδη stunts που ανεβάζει για 2,6 εκατομμύρια συνδρομητές του στο YouTube. Όπως συμβαίνει και με τον κ. Κασσελάκη, κανένας δεν ξέρει τι πολιτικές απόψεις έχει ο κ. Παναγιώτου, αν έχει. Ξέρουμε ότι θαυμάζει τον Ήλον Μασκ (red flag), και ότι κέρδισε μια Λαμποργκίνι σε διαγωνισμό του Mr. Beast. Αλλά οι απόψεις του για την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία ή για την διεύρυνση στα Δυτικά Βαλκάνια θα ήταν πολύ βαρετά θέματα που δεν θα προκαλούσαν μεγάλο engagement, οπότε δεν έχει φτιάξει βιντεάκια γι’ αυτά και δεν τις ξέρει κανείς -πιθανότατα ούτε ο ίδιος. Μπορεί ο κ. Κασσελάκης να μην ανεβάζει φάρσες αλλά εικόνες από το πολυτελές του διαμέρισμα στο Κολωνάκι και φάσεις με το σκυλάκι του, αλλά κι αυτός την ίδια δουλειά κάνει. “Περιεχόμενο” ανεβάζει. Όπως και ο Φειδίας ο Παναγιώτου, ο Στέφανος Κασσελάκης δεν είναι πολιτικός. Είναι content creator. Δεν παράγει πολιτική: ανεβάζει content. Δεν θέλει να εκλεγεί, θέλει να γίνει viral. Δεν θέλει ψηφοφόρους. Θέλει followers.
Αυτό από μόνο του δεν είναι κακό. Η πολιτική δεν πρέπει να είναι κλειστό επάγγελμα και δεν πρέπει να χωράει μόνο κομματικά στελέχη και παρωχημένα επικοινωνιακά εργαλεία όπως εκείνες οι θλιβερές προεκλογικές συγκεντρώσεις. Υπό προϋποθέσεις, όμως, μπορεί να γίνει κάτι το πολύ επικίνδυνο. Επειδή αυτά τα νέα επικοινωνιακά εργαλεία, όταν χρησιμοποιούνται ως αυτοσκοπός, μόνο ενός είδους πολιτικό content χωράνε, τελικά.
Η πορεία του Στέφανου Κασσελάκη δεν είναι κάτι που πρέπει να εξετάζουμε με πολιτικούς όρους γιατί δεν είναι πολιτικό φαινόμενο. Είναι σελέμπριτι φαινόμενο. Η δημοφιλία ως αυτοσκοπός δεν είναι κάτι καινούργιο στις κοινωνίες μας, υπήρχε πάντα. Ο Προέδρος του ΣΥΡΙΖΑ στην επικοινωνιακή του στρατηγική ακολουθεί, πρακτικά, τις μεθόδους της οικογένειας Καρντάσιαν. Προσπαθεί να είναι στις ειδήσεις με κάθε τρόπο και αξιοποιώντας κάθε ευκαιρία, όχι για να εκφέρει πολιτικό λόγο και να υποστηρίξει την επίτευξη πολιτικών στόχων, αλλά μόνο για να είναι διαρκώς στην ειδήσεις. Η δημοσιότητα είναι ο αυτοσκοπός. Και τα ΜΜΕ παίζουν το ρόλο τους στο αλισβερίσι αυτό ευχαρίστως, σε ένα τοξικό δούναι και λαβείν από το οποίο δεν ενδιαφέρονται ποιος χάνει (εμείς, η δημοκρατία, η αισθητική, η λογική). Πού την έχουμε ξαναδεί αυτή την ιστορία; Πολλές φορές, με άλλες αφετηρίες και άλλους σκοπούς. Σκεφτείτε κάθε διάσημο άνθρωπο που έχετε ακουστά, αλλά δεν ξέρετε ακριβώς γιατί είναι διάσημος. Αλλά την βλέπουμε εδώ και εννέα χρόνια να διαδραματίζεται και στις ΗΠΑ, όπου μεγάλωσε ο κ. Κασσελάκης, από τον σελέμπριτι τηλεπαρουσιαστή τον οποίο ψήφιζε ο κ. Κασσελάκης: το Ντόναλντ Τραμπ.
Η χρήση της βιομηχανίας διασημότητας για την επίτευξη οικονομικών στόχων δεν είναι καινούργιο πράγμα -ο Τραμπ δεν ήταν “επιχειρηματίας”, αλλά σελέμπριτι που έχτιζε με content τη δημόσια εικόνα του για να εξασφαλίζει δωρεάν προβολή και να πουλάει προϊόντα με το όνομά του απάνω, όπως μπριζόλες, βιβλία, κρασιά και μαθήματα σε ένα πανεπιστήμιο-απάτη. Η χρήση της βιομηχανίας διασημότητας για την επίτευξη πολιτικών στόχων, όμως, είναι πιο καινούργιο φαινόμενο. Ο Κασσελάκης ακολουθεί το playbook πιστά. Δεν τον νοιάζουν αυτά που γράφετε εσείς για πολιτικές θέσεις ή για την κεντροαριστερά. Ποιος ανοίγει πρωϊνές εκπομπές για να ακούσει για τέτοια πράγματα; Είχε ο Τραμπ ποτέ πολιτικές θέσεις; Δεν έχουν καμία σημασία αυτά τα θέματα για αυτούς τους ανθρώπους. Αυτό που έχει σημασία είναι η δημοσιότητα, να είναι μόνιμα στις ειδήσεις. Και στην περίπτωση που αυτά τα εργαλεία χρησιμοποιούνται για πολιτικούς σκοπούς χρειάζεται και κάτι άλλο: ένα ευάλωτο κοινό από κάτω έτοιμο να καταπιεί ένα γενικό, θολό, απολιτικό αφήγημα οργής, ώστε να φορτώσουν απάνω του τις ταυτότητες, τις ανασφάλειες και τις φοβίες τους. Κι εδώ έγκειται το επικίνδυνο του θέματος. Γιατί οι πρακτικές και τα εργαλεία της βιομηχανίας της διασημότητας, όταν χρησιμοποιούνται στην πολιτική, μπορούν να χρησιμοποιηθούν, εξορισμού, μόνο με έναν τύπο πολιτικού content: το λαϊκισμό.
Μέσα από αυτό το πρίσμα εξηγούνται κινήσεις και πρωτοβουλίες του νέου ιδιοκτήτη/μονάρχη του ΣΥΡΙΖΑ που εκ πρώτης όψεος μπορεί να έμοιαζαν παράλογες. Πώς είναι δυνατό ένας προέδρος δήθεν αριστερού/κεντροαριστερού κόμματος να μοστράρει στις κάμερες το πολυτελές, επταψήφιας αξίας διαμέρισμά του στο Κολωνάκι; Πώς γίνεται να μπερδεύει τον Πλουμπίδη με το Μπελογιάννη σε δημόσιες τοποθετήσεις του; Δεν θα απωθήσει τους παραδοσιακούς ψηφοφόρους του κόμματος με τέτοιες γκάφες; Αυτό που μοιάζουν ακόμα να μην έχουν καταλάβει πολλοί σχολιαστές, είναι ότι αυτός είναι ένας από τους στόχους: να φύγουν, ακριβώς, τέτοιοι παραδοσιακοί, σκεπτόμενοι ψηφοφόροι, αυτοί με τις αταλάντευτες αξίες, τις κόκκινες γραμμές, τις ισχυρές απόψεις και τις προσδοκίες. Δεν είναι ότι δεν προσπαθεί να τους κρατήσει, αυτούς. Προσπαθεί ενεργητικά να τους διώξει, το συντομότερο δυνατόν. Μαζί με τους αντιφρονούντες και τα ενοχλητικά στελέχη που έχουν απόψεις και γούστα, θέλει να διώξει και όσους ψηφοφόρους δεν είναι αρκετά πρόθυμοι να γίνουν followers. Αν κοιτάξει κανείς τι κάνει ο Τραμπ στο ρεπουμπλικανικό κόμμα εδώ και χρόνια (αλλά και τη στρατηγική Γκίνγκριτς, παλαιότερα, για τον ίδιο πολιτικό χώρο, σε πιο πολιτικό πλαίσιο), θα διαπιστώσει ότι είναι ακριβώς το ίδιο.
Είναι, μάλιστα, μια στρατηγική την οποία έχουν τελειοποιήσει κάποιοι μαέστροι της επικοινωνίας οι οποίοι εδώ και δεκαετίες χρησιμοποιούν εκλεπτυσμένες τεχνικές διαχείρισης της ανθρώπινης φύσης και των ενστίκτων για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων: οι Νιγηριανοί πρίγκιπες. Σας έχει έρθει ποτέ email από κάποιο “Νιγηριανό πρίγκιπα” που χρειάζεται τη βοήθειά σας για να εκταμιεύσει μια γιγάντια κληρονομιά, έναντι αδρού αντιτίμου; Σχεδόν πάντα αυτά τα emails είναι γεμάτα με ορθογραφικά λάθη και άλλες εξώφθαλμες ενδείξεις ότι πρόκειται για απάτη. Μα, θα πει κάποιος, γιατί δεν το περνάνε πρώτα από μια αυτόματη διόρθωση πριν το στείλουν; Δεν θα έπειθαν έτσι περισσότερα θύματα; Ποιος άνθρωπος θα πειστεί από ένα τόσο κραυγαλέα κακοφτιαγμένο μήνυμα; Και η απάντηση, βέβαια, είναι ότι το κάνουν επίτηδες. Επειδή το κόστος της απάτης ξεκινά από τη στιγμή που οποιοσδήποτε απαντήσει σε ένα τέτοιο μήνυμα και ξεκινήσει μια διαδικασία διαλόγου για να πειστούν τα θύματα να αποχωριστούν τα χρήματά τους, οι “Νιγηριανοί πρίγκιπες” θέλουν να λαβουν απαντήσεις μόνο από ανθρώπους που ξεγελιούνται ακόμα και από τα πιο κραυγαλέα, κακογραμμένα μηνύματα. Δεν έχουν χρόνο να ασχοληθούν με τους άλλους, τους λίγο πιο υποψιασμένους.
Αυτή είναι η στρατηγική των Τραμπ αυτού του κόσμου. Επίτηδες κάνουν κραυγαλέες δηλώσεις που, υπό διαφορετικές συνθήκες, έναν κανονικό πολιτικό θα τον έκαναν “cancel”: διώχνουν εκλεπτυσμένους ή “δύσκολους” ψηφοφόρους. Δεν τους θέλουν αυτούς, ξέρουν ότι αργά ή γρήγορα θα τους χάσουν. Προτιμάνε μόνο followers χωρίς κόκκινες γραμμές. Μόνο αυτοί τους είναι χρήσιμοι και μόνο αυτοί θα συνεχίσουν να τους ψηφίζουν ακόμα κι αν κοροϊδεύουν άτομα με αναπηρία on camera, αν τους αναγνωρίσει ένα δικαστήριο ως βιαστές και συκοφάντες, ή αν καταδικαστούν για 34 κακουργηματικές πράξεις στο δικαστήριο. Αυτό δεν είναι “μεταπολιτική”. Είναι αντιπολιτική. Είναι η αντικατάσταση της πολιτικής διαδικασίας με την κουλτούρα των ριάλιτι. Είναι αντικατάσταση των πολιτικών κομμάτων από δομές που μοιάζουν ως προς τη φύση και τη λειτουργία τους με θρησκευτικές αιρέσεις.
Ο Φειδίας ο Παναγιώτου πιθανότατα θα χρησιμοποιήσει την εκλογή του στο ευρωκοινοβούλιο για να παράγει περισσότερο viral content, με βιντεάκια του τύπου “βούλωσα όλες τις τουαλέτες στο Berlaymont”. Είναι μεγάλη η πιθανότητα, επίσης, να παραιτηθεί όταν διαπιστώσει ότι αυτή είναι μια κανονική δουλειά, με αρμοδιότητες, χαμηλότερο μισθό και πάρα πολύ βαρετό περιεχόμενο. Στην περίπτωση του Στέφανου Κασσελάκη, τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα. Δεν είναι τυχαίο το ότι πολλές και πολλοί από τους εκδιωχθέντες από το ΣΥΡΙΖΑ τον παραλληλίζουν με τον Τραμπ, ακόμα και δημόσια. Έχουν καταλάβει τι φαινόμενο είναι αυτό που ήρθε ουρανοκατέβατο και τους πήρε το κόμμα. Ο κ. Κασσελάκης θα συνεχίσει να παράγει content, να διώχνει στελέχη, να αποξενώνει παλιούς ψηφοφόρους, να προσπαθεί να γίνεται όσο πιο συχνά viral μπορεί με ολοένα και πιο εξωφρενικές αφορμές, να παίζει όσο πιο συχνά γίνεται στις εκπομπές και να πουλάει λαϊκισμό και αντισυστημική υστερία σε ένα ευάλωτο, ριζοσπαστικοποιημένο κοινό που ψάχνει σωτήρες. Η μία πιθανότητα είναι να πετύχει, και όντως να φτιάξει ένα μικρό ή μεσαίο αντισυστημικό ρεπουμπλικανικού τύπου κόμμα/αίρεση στην Ελλάδα, με τον ίδιο ως μικρό Τραμπ, Απόλυτο Ηγέτη με πιστούς, φανατικούς ακολούθους. Αλλά δεν είναι η μεγαλύτερη. Οι ΗΠΑ είναι ειδική περίπτωση και ο Τραμπ είναι επίσης ειδική, μοναδική περίπτωση. Εδώ οι κοινωνικές εντάσεις είναι διαφορετικές, το ιστορικό υπόβαθρο αλλιώτικο, ακόμα και το έδαφος για τέτοιου τύπου ανθρωπολατρεία λιγότερο εύφορο. Ποιο είναι το πιθανότερο σενάριο για το φαινόμενο αυτό; Μα, η μοίρα των περισσότερων αντίστοιχων φαινομένων δημοφιλίας στον ευμετάβλητο κόσμο των ριάλιτι, των σόσιαλ μίντια και της ελληνικής πολιτικής σκηνής: να ξεφουσκώσει και να ξεχαστεί.
