Κυριακή των Βαΐων, απόγευμα, Απρίλιος 2011. Στο εκκλησάκι της Αγίας Τριάδας, στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, τελείται ο Ορθρος. Παρών ο Οικουμενικός Πατριάρχης. Στο τέλος της Ακολουθίας ο παλαιός καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Βασίλειος Σταυρίδης απευθύνεται προς τον Πατριάρχη και ρωτά με ραγισμένη φωνή, σε κλίμα γενικής συγκινήσεως: «Παναγιώτατε, υπάρχει ελπίδα να ανοίξουμε;».
Η ίδια αναπάντητη ερώτηση έχει τεθεί πολλές φορές στα 53 χρόνια που είναι κλειστή η Σχολή. Ιδρύθηκε το 1844 στην Πατριαρχική Σταυροπηγιακή Μονή της Αγίας Τριάδος στη νήσο Χάλκη των Πριγκηποννήσων. Σύμφωνα με τον κανονισμό του 1903, «σκοπόν προτίθεται την προσήκουσαν του καθ’ ημάς ιερού κλήρου επιστημονικήν, θρησκευτικήν και ηθικήν μόρφωσιν». Υπήρξε κορυφαίο θεολογικό ίδρυμα στον ορθόδοξο κόσμο. Χαρακτηριζόταν από: υψηλότατο επίπεδο των διδασκόντων με τεράστια θεολογική εμπειρία· πλούσια βιβλιοθήκη με σπάνια έργα· συνδυασμό εκπαιδεύσεως μέσα από θεωρία και πράξη. Οι σπουδαστές μελετούσαν την ορθοδοξία και παράλληλα την βίωναν λαμβάνοντας ενεργό μέρος στις λειτουργίες ως οιονεί μοναχοί της Σχολής. Κατά τη διάρκεια των 127 χρόνων της λειτουργίας της (1844-1971) αποφοίτησαν από τη Σχολή μόλις 930 άτομα. Από αυτούς 343 απόφοιτοι έγιναν μητροπολίτες, 12 Οικουμενικοί Πατριάρχες (περιλαμβανομένου και του νυν Οικουμενικού Πατριάρχη), 2 Πατριάρχες Αλεξανδρείας και 4 Αρχιεπίσκοποι Αθηνών.
Το 1971 η Τουρκία, με πρόσχημα ότι η ανώτατη εκπαίδευση πρέπει να είναι μόνον κρατική, απαίτησε όπως η Θεολογική Σχολή της Χάλκης συνεχίσει να λειτουργεί υπαγόμενη σε κάποιο τουρκικό κρατικό πανεπιστήμιο. Αυτό θα εσήμαινε την απώλεια και της Σχολής και της μεγάλης περιουσίας της. Το Πατριαρχείο ορθώς αποφάσισε να διακόψει τη λειτουργία της ελπίζοντας ότι θα ήταν προσωρινή. Εκτοτε οι χώροι της Σχολής παραμένουν εξαιρετικά επιμελημένοι και η βιβλιοθήκη της διαρκώς εμπλουτίζεται. Είναι έτοιμη να λειτουργήσει άμεσα.
Για την επαναλειτουργία της Σχολής ασκούνται εδώ και χρόνια πιέσεις από την Ελλάδα, τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Οι Τούρκοι καταθέτουν κατά καιρούς προτάσεις που όλες κατατείνουν στην υπαγωγή της Σχολής σε κάποιο τουρκικό ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Αυτός, όμως, είναι ο λόγος που έκλεισε το 1971. Αίτημα του Πατριαρχείου είναι η επαναλειτουργία της Σχολής υπό το καθεστώς προ του 1971.
Ωστόσο πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν κάποιοι παράγοντες που δεν υπήρχαν το 1971. Ο πιο σημαντικός συνδέεται με τις προϋποθέσεις για ένταξη ενός ιδρύματος στον Ευρωπαϊκό Χώρο Τριτοβάθμιας Εκπαιδεύσεως, στον οποίο συμμετέχει και η Τουρκία. Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης πρέπει να πληροί και τυπικά τις προϋποθέσεις για σπουδές επιπέδου 6 (πανεπιστημιακές), ούτως ώστε οι απόφοιτοί της να θεωρείται ότι είναι κάτοχοι πανεπιστημιακού πτυχίου. Ο φορέας που μπορεί να πιστοποιήσει κάτι τέτοιο στην Τουρκία είναι το Ανώτατο Συμβούλιο Εκπαιδεύσεως (Yüksekögretim Kurulu). Αυτό σημαίνει ότι η Σχολή θα υπαχθεί υπό το Συμβούλιο. Αυτό εμπεριέχει σοβαρούς δυνητικούς κινδύνους που πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν.
Για να θεωρείται ότι οι απόφοιτοι της Σχολής είναι κάτοχοι πανεπιστημιακού πτυχίου, αυτή πρέπει να υπαχθεί στο Ανώτατο Συμβούλιο Εκπαιδεύσεως της Τουρκίας. Αυτό εμπεριέχει σοβαρούς δυνητικούς κινδύνους.
Το 1970 η ελληνική μειονότητα στην Τουρκία αριθμούσε 35.000-40.000 άτομα. Σήμερα οι αριθμοί της κινούνται μεταξύ 1.500-2.500 ατόμων. Οι μαθητές και μαθήτριες σε όλα τα ομογενειακά σχολεία της Πόλεως το 1970 ήταν 3.900, ενώ το 2024 (μαζί με την Ιμβρο και όλα τα νήπια στα νηπιαγωγεία) οριακά ξεπερνούν τους 300. Αυτό σημαίνει ότι δεν επαρκούν για να υπάρχει ικανός αριθμός φοιτητών που θα εγγραφούν στη Σχολή. Για να λειτουργήσει η Θεολογική Σχολή θα πρέπει να δεχθεί κυρίως ξένους πολίτες. Παράλληλα, και το Πατριαρχείο επιθυμεί τη φοίτηση στη Σχολή όλων των ορθοδόξων, ανεξαρτήτως υπηκοότητας. Η Αγκυρα το 1964 είχε απελάσει όλους τους σπουδαστές που δεν ήταν Τούρκοι πολίτες. Σήμερα το Ανώτατο Συμβούλιο Εκπαιδεύσεως θέτει ποσοστώσεις στους αριθμούς των ξένων φοιτητών που επιτρέπεται να φοιτούν σε τουρκικά πανεπιστήμια (συνήθως στο 20% του συνολικού αριθμού). Εάν επιβληθούν αντίστοιχες ποσοστώσεις και στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, η λειτουργία της θα είναι πρακτικώς αδύνατη. Επίσης, είναι πιθανόν να θέσει η Τουρκία κάποιες προϋποθέσεις ως προς την υποχρεωτική προτέρα γνώση της τουρκικής γλώσσας, που θα δυσκολέψουν τους υποψήφιους φοιτητές.
Πιο σοβαρό είναι το θέμα της συμμετοχής αλλοδαπών καθηγητών μεταξύ των διδασκόντων στη Σχολή. Η κύρια γλώσσα διδασκαλίας που θα χρησιμοποιηθεί στη Σχολή, όταν επαναλειτουργήσει, θα είναι η ελληνική, όπως συνέβαινε και στα 127 χρόνια λειτουργία της. Σε αυτή την περίπτωση θα εφαρμοστεί ο Κανονισμός της 20ής Σεπτεμβρίου 2002 για τις γλώσσες πλην της τουρκικής που παραδοσιακά χρησιμοποιούν Τούρκοι πολίτες στην καθημερινή τους ζωή. Στο άρθρο 7 ορίζεται ότι οι καθηγητές πρέπει να έχουν τουρκική υπηκοότητα. Πού θα βρεθούν τόσοι καθηγητές πανεπιστημιακού επιπέδου που να είναι Τούρκοι πολίτες για να στελεχώσουν τη Θεολογική Σχολή; Αυτά τα θέματα πρέπει εγκαίρως να τεθούν, για να λυθούν.
Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η επαναλειτουργία της Σχολής αποτελεί συμμόρφωση της Αγκυρας προς το άρθρο 40 της Συνθήκης της Λωζάννης, που παραβίασε το 1971. Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι παλαιότερα η Τουρκία είχε ζητήσει από την Ελλάδα να προβεί σε κινήσεις καλής θελήσεως για να επιτρέψει αντιστοίχως την επαναλειτουργία της Σχολής. Ο ίδιος ο Ερντογάν είχε μιλήσει για λειτουργία ισλαμικού τεμένους στην Αθήνα. Το τέμενος λειτούργησε το 2019. Παράλληλα, έχουν δοθεί 15 άδειες ευκτηρίων οίκων (χώρων προσευχής) για τους μουσουλμάνους πιστούς που εγκαταβιούν στην Αττική. Επιπλέον, η Ελλάδα το 2007 διέγραψε βεβαιωμένα χρέη και εξάλειψε υποθήκες και προσημειώσεις επί περιουσιακών στοιχείων των μουσουλμανικών βακουφίων της Θράκης (άρθρο 7, νόμος 3554/2007). Ας τα έχουμε αυτά υπ’ όψιν.
*Ο κ. Αγγελος Συρίγος είναι αν. καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και Εξωτερικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, βουλευτής Ν.Δ. στην Α΄ Αθηνών.
