Η σοφία είναι μια λέξη υπό εξαφάνιση, σαν το ωτοστόπ για παράδειγμα – όπως διαπίστωσα πρόσφατα μιλώντας με μια δεκατριάχρονη. Αυτό βέβαια δεν είναι πρόβλημα από μόνο του, γιατί η ζωή και η γλώσσα εξελίσσονται δυναμικά. Τι συμβαίνει όμως αν μαζί με τη λέξη εξαφανιστεί και η υποκείμενη έννοια; Η απώλεια του ωτοστόπ δεν είναι μάλλον σημαντική για την ανθρωπότητα, όμως η απώλεια της σοφίας σίγουρα δεν μπορεί να είναι θετική εξέλιξη.
Τι ακριβώς είναι η σοφία; Eνας σύνθετος ανθρώπινος αλγόριθμος, ένα φίλτρο που μας επιτρέπει να διακρίνουμε τη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων βελτιώνοντας με τον τρόπο αυτό την κρίση μας, καθιστώντας την «συνετή» (άλλη υπό εξαφάνιση λέξη). Η συνετή κρίση είναι τελικά ο μηχανισμός που μας επιτρέπει να πορευθούμε με τον βέλτιστο τρόπο, ατομικά αλλά και συλλογικά.
Τη σοφία την αποκτάμε συνδυάζοντας γνώση και εμπειρίες. Οι αρχαίοι Ελληνες (αλλά και οι Αμερικανοί ώς πρόσφατα) πίστευαν πως η σοφία όχι μόνο διδάσκεται, αλλά πρέπει να αποτελεί το θεμέλιο της παιδείας, ενώ οι προνεωτερικές κοινωνίες απέδιδαν ιδιαίτερη βαρύτητα στην ηλικία γιατί θεωρούσαν αναντικατάστατο τον πλούτο της ανθρώπινης εμπειρίας. Η βιομηχανική και η επιστημονική επανάσταση κατέστησαν αυτό το μοντέλο παρωχημένο, προκρίνοντας την επιστημονική γνώση και τον χειρισμό των επιστημονικών δεξιοτήτων έναντι της βιωμένης εμπειρίας. Με την ψηφιακή επανάσταση βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη μια διαδικασία εκχώρησης της ανθρώπινης κρίσης σε συστήματα που έχουμε κατασκευάσει χάρη στην πρόοδο της επιστήμης. Εκεί βρίσκεται, θεωρώ, ο λόγος της υποχώρησης της σοφίας και ως έννοιας και ως ανθρώπινης πρακτικής.
Ηδη πριν από την τεχνητή νοημοσύνη κυριάρχησαν στην καθημερινότητά μας εκατοντάδες ψηφιακές εφαρμογές, από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έως τους χάρτες και τις κριτικές εστιατορίων και προορισμών. Βασισμένες σε «ετοιματζίδικους» ποσοτικούς δείκτες που εξυπηρετούν πρακτικούς και εμπορικούς σκοπούς, είναι εξ ορισμού πολύ πιο επιφανειακές από την ατομική μας κρίση, την οποία όμως υποκατέστησαν με αόρατο σχεδόν τρόπο. Η απώλεια εκατοντάδων καθημερινών μικροαποφάσεων έκανε ίσως τη ζωή μας πιο άνετη, αλλά διάβρωσε την κρίση μας και συνέβαλε στην υποχώρηση της σοφίας μας.
Με την ψηφιακή επανάσταση βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη μια διαδικασία εκχώρησης της ανθρώπινης κρίσης σε συστήματα που έχουμε κατασκευάσει χάρη στην πρόοδο της επιστήμης.
Η διαδικασία με την οποία εκχωρούμε την κρίση μας (δηλαδή το ψάξιμο, το φιλτράρισμα και την τελική μας απόφαση) σε εφαρμογές, το γεγονός πως εσωτερικοποιούμε αλγορίθμους κρίσης και απόφασης συνήθως πολύ φτωχότερους από τον προσωπικό μας αλγόριθμο έχει ως βασικό κίνητρο την ευκολία και φαντάζει αθώα. Ο Αμερικανοβιετναμέζος φιλόσοφος C. Thi Nguyen έχει περιγράψει με ακρίβεια και ενάργεια τη διαδικασία αυτή με τον όρο «value capture», που θα μπορούσε να αποδοθεί ως «εκχώρηση αξιών». Την ορίζει ως μια διαδικασία με την οποία ένα άτομο ή μια ομάδα υιοθετούν ως δική τους κάποια αξία που έχει παραχθεί ψηφιακά και μαζικά, χωρίς να μπορούν να την προσαρμόσουν στις δικές τους συνθήκες και προτεραιότητες.
Το φαινόμενο αυτό δεν είναι βέβαια καινούργιο. Στο παρελθόν, οι κάθε είδους ιδεολογίες (πολιτικές κοσμοθεωρίες, θρησκείες κ.λπ.) και πιο πρόσφατα η διαφήμιση λειτούργησαν με αντίστοιχο τρόπο, επιχειρώντας δηλαδή να υποκαταστήσουν την κρίση μας με κάποιον μαζικό αλγόριθμο. Αντί, δηλαδή, να διαμορφώνουμε την κρίση μας με εξατομικευμένο τρόπο μεγιστοποιώντας την ισορροπία ή την ευτυχία μας, την «αγοράζουμε» στην ουσία από έξω και την υιοθετούμε άκριτα ως δική μας. Αυτό που καθιστά τη σύγχρονη ψηφιακή συνθήκη πολύ διαφορετική σε σχέση με το παρελθόν είναι η κλίμακα και αποτελεσματικότητα του φαινομένου.
Η οπτική αυτή δεν είναι τεχνοφοβική και δεν προτείνει μια ουτοπική επιστροφή σε ένα εξιδανικευμένο παρελθόν. Επιδιώκει να μας ευαισθητοποιήσει ως προς την απώλεια ενός τεράστιου ανθρώπινου κεφαλαίου. Και να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε γιατί η απόκτηση της σοφίας στον σημερινό κόσμο είναι πολύ πιο επίκαιρη και σημαντική από ποτέ.
*O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
