Κι εκεί λοιπόν που παρακολουθείτε έναν τορναδόρο να δουλεύει το ξύλο ή το μέταλλο για να το στρογγυλέψει, σας έρχεται η ιδέα να του πείτε –χάριν αστεϊσμού ή για να πείσετε τον εαυτό σας ότι μπορείτε να πιάσετε κουβέντα και με χειρώνακτες– ότι δεν έχει λόγο ν’ αγκομαχάει, να γκρινιάζει, να παραπονιέται. Εκτός που το επαγγελματικό του όνομα, τορναδόρος, τορνευτής, σημαίνει και γλύπτης (έστω, είχε τη σημασία αυτή σε καιρούς αλλοτινούς), στην πραγματικότητα δεν εργάζεται αλλά κάνει τουρισμό. Κι ας είναι με τη φόρμα του σε εργαστήριο ή εργοστάσιο και όχι με το μαγιό σε κάποια παραλία, κατά προτίμηση από αυτές που δεν χρειάζεται να πληρώσεις ακριβά για ένα αγαθό που φημολογείται πως είναι κτήμα κοινό, δημόσιο.
Και φιλόλογος αν σπούδασε ο τορναδόρος μας, και αρχαιολόγος ή δάσκαλος ή ανθρωπολόγος, που είδε κι απόειδε περιμένοντας πρόσληψη, διορισμό, δουλειά και τελικά, αποκαμωμένος και ολίγον ντροπιασμένος, άλλαξε ρότα, πολύ δύσκολα θα πειστεί ότι την ώρα που παιδεύεται με τον τόρνο είναι τουρίστας. Θα του κατεβάσετε τότε τα λεξικά (σε ψηφιακή εκδοχή, για να μη σας κατεβάσει τόμους ευμεγέθεις στην κεφαλή), θα του πείτε «ιδού, καλέ μου άνθρωπε, ο τουρισμός κρατάει από τον τόρνο, πρόκειται για αντιδάνειο». Κι αυτός, αντιδραστικό στοιχείο, θα σας αντιγυρίσει ότι ούτε οι τράπεζες ούτε οι τοκογλύφοι δίνουν αντιδάνεια. Δάνεια μόνο, σκέτα δάνεια. Και θα σας παρακαλέσει, μια ανάσα πριν εξαπολύσει καταπάνω σας σφυρί ή κατσαβίδι, να πάτε αλλού να κάνετε τη δουλειά σας. Ή την πλάκα σας.
Με τα αντιδάνεια της γλωσσολογίας συμβαίνει ό,τι και με τα δάνεια της πολιτικής (παρα)οικονομίας, που τα παίρνουν τα κόμματα ή τρανοί ονοματεπώνυμοι πολιτικοί για να κάνουν την εθνωφελή δουλειά τους: τα έχουν ξεχάσει και αυτοί που τα πήραν και αυτοί που τα έδωσαν. Σιγά τώρα μην εκμισθώσουν οι τράπεζες τις υπηρεσίες εισπρακτικών εταιρειών, εξειδικευμένων στο μπούλινγκ και στην παρενόχληση, ώστε να πάρουν πίσω κάτι από τις κατοσταριές που απλόχερα δάνεισαν σε κόμματα ή άτομα με εξουσία στα χέρια τους. Θα βρουν άλλον τρόπο, λιγότερο θεσμικό, για να ισοφαρίσουν τη ζημιά από τα δανεικά κι αγύριστα, που ήξεραν εξαρχής ότι τα δίνουν υπό μορφή θαλασσοδανείου.
Οσο για τους μη ονοματεπώνυμους, που θαλασσοπνίγονται αδυνατώντας να αποπληρώσουν τους τόκους και τους τόκους επί τόκων, ας πρόσεχαν. Τόση σοφία κληρονομήσαμε κι αυτοί την άφησαν να αχρηστεύεται. Ας άκουγαν τον Μένανδρο να λέει ότι τα δάνεια καταντούν δούλους τους ελεύθερους. Ή ας διάβαζαν εγκαίρως Πλούταρχο, «Περί του μη δειν δανείζεσθαι». Γιατί δεν πρέπει να δανειζόμαστε. «Επειδή ο τύραννος δανειστής δεν απαιτεί γην και ύδωρ, όπως οι Μήδοι, αλλά την ίδια την ελευθερία σου».
Ενας και μόνο είναι ο τρόπος να πειστεί ο τορνευτής/τορναδόρος μας ότι κατά βάθος είναι τουρίστας, προς το παρόν όμως ανήκει στην αρμοδιότητα της επιστημονικής φαντασίας. Αν διαθέταμε λοιπόν μια μηχανή του χρόνου, απλή, όχι πολύπλοκη, θα μπαίναμε μαζί του στο σκαφάκι μας, χαρούμενοι χρονοτουρίστες, και θα πιάναμε το «τορνεύω» και τον «τόρνο» στην αρχή αρχή τους. Οταν ο τόρνος ήταν «εργαλείον χρησιμοποιούμενον υπό των ξυλουργών, των τεκτόνων, των οικοδόμων, των γλυπτών εις διαγραφήν κύκλου και στρογγύλωσιν του ξύλου κατά το διάγραμμα, αντίστοιχον τω σημερινώ διαβήτη, αποτελούμενον εν αρχή εξ απλής περόνης προσδεδεμένης εις το άκρον νήματος ή σχοινίου, ου το έτερον άκρον παρέμενεν ακίνητον εν τω κέντρω του κύκλου, όστις δι’ αυτού περιεγράφετο· βραδύτερον τελειοποιηθέν συνέκειτο εκ δύο σκελών ευθέων και πλήρων ή πεπλατυσμένων και άλλοτε στρογγύλων και κυρτών τοξοειδώς προς χάραξιν ή μέτρησιν κύκλων είτε επί επιπέδων είτε επί σφαιρικών επιφανειών» (αντιγράφω από το Λεξικό Δημητράκου).
Με τα αντιδάνεια της γλωσσολογίας συμβαίνει ό,τι και με τα δάνεια της πολιτικής (παρα)οικονομίας: τα έχουν ξεχάσει και αυτοί που τα πήραν και αυτοί που τα έδωσαν.
Αν οι θεοί, όλοι, οι Προ και οι Μετά, δέχονταν τις θυσίες μας και εισάκουαν τις ικεσίες μας, ίσως πετυχαίναμε τον Αισχύλο, τον Ηρόδοτο, τον Ευριπίδη, τον Αριστοτέλη. Ή τον Αριστοφάνη, να τον ρωτήσουμε πόσο χαιρόταν όταν, για τις ανάγκες των «Ορνίθων», έπλασε μία επιπλέον λέξη-σαρανταποδαρούσα, τον «τορνευτολυρασπιδοπηγό», για να ονομάσει μονολεκτικά τον μάστορα που τορνεύει λύρες και κατασκευάζει ασπίδες.
Το πιο όμορφο, ένα θαύμα, θα ήταν να συναντήσουμε τον δάσκαλο όλων, τον Ομηρο. Να τον ακούσουμε να περιγράφει, καλύτερα και από τον καλύτερο καραβομαραγκό, πώς τόρνευσε ο Οδυσσέας τη σχεδία του, να ξαναβγεί στη θάλασσα. Οταν πια η Καλυψώ πείστηκε από τους Ολύμπιους να τον αφήσει να φύγει. Ωστε να συνεχίσει το ταξίδι του γυρισμού στην Ιθάκη, που είχε ανασταλεί, στην αγκαλιά της, επί εφτά χρόνια (άλλες μυθολογικές παραδόσεις πάντως αυξάνουν τα χρόνια της μισοαναγκαστικής-μισοεθελούσιας παραμονής στην Ωγυγία σε δέκα κι άλλες τα μειώνουν σε ένα).
Στάση τη στάση με το χρονοσκάφος μας, κι αν είμαστε τυχεροί στο αναπόταμο ταξίδι μας, θα δούμε τον τόρνο να εκλατινίζεται, tornus, και ρήμα tornare = περιστρέφω. Και να ταξιδεύει έπειτα στις λατινογενείς γλώσσες της Ευρώπης, με λησμονημένη την καταγωγή του (ουδείς μπορεί να θυμάται την ιστορία των λέξεων όταν τις χρησιμοποιεί, και δεν έχει και λόγο). Για να προκύψει έτσι από το tornare στα μεν γαλλικά το tourner, στα δε αγγλικά το turn, όθεν το tour, το οποίο, όπως διαβάζουμε στο Ετυμολογικό Λεξικό Μπαμπινιώτη, δήλωνε την περιήγηση του ταξιδιώτη ήδη από τον 17ο αιώνα.
«Στο εργαλείο που γνωρίζουμε με την αρχαία ονομασία τόρνος», διαβάζουμε στο λεξικό αυτό, «έχουν την αφετηρία τους σημαντικές λέξεις στις σύγχρονες γλώσσες. Η έννοια της “περιστροφής”, βασική στη χρήση του εργαλείου, οδήγησε στην υιοθέτηση της λέξης (μέσω του λατ. tornus) προκειμένου να δηλωθούν εργαλεία, εξαρτήματα και κινήσεις που περιελάμβαναν γύρισμα ή περιστροφή, π.χ. γαλλ. tourniquet > τουρνικέ. Περαιτέρω, η περιστροφή έγινε σταδιακά νοητή ως “περίπατος, βόλτα” και τελικά “ταξίδι, περιήγηση”, πράγμα που οδήγησε σε αξιοσημείωτες λέξεις, όπως τουρ (
Πότε γεννήθηκε ο Ελλην «τουρίστας» (ή και «τουριστής», όπως συμπληρώνει το Ετυμολογικό Ανδριώτη) δεν ξέρω. Ο Κουμανούδης δεν έχει σχετικό λήμμα, γενεαλογεί ωστόσο το «τορνείον» και τον «τορνοποιό», αμφότερα του 1894. Πάω στοίχημα δέκα τόρνους πάντως ότι όποιος εισήγαγε τον τουρίστα, μεταφράζοντας τον γαλλικό ή τον αγγλικό όρο, δεν είχε τον τόρνο στη μνήμη του. Οπως δεν τον θυμόμαστε όταν περνάμε από τα τουρνικέ του γηπέδου για να παρακολουθήσουμε τον αγώνα κάποιου τουρνουά. Παρέα με τον φίλο μας τον τορναδόρο, που ακόμα να πειστεί ότι κατά βάθος είναι τουρίστας.
