Οταν ο Οσκαρ Ουάιλντ ρωτήθηκε από τον δημόσιο κατήγορο αν συμφωνεί πως το μυθιστόρημά του «Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι» είναι «ανήθικο», εκείνος τον αποστόμωσε: «Είναι κάτι χειρότερο από ανήθικο· είναι κακογραμμένο».
Ο Ουάιλντ αναδεικνύει εδώ μια ζωτικής σημασίας παράμετρο στην ερμηνεία ενός λογοτεχνικού έργου: ότι όλη η συζήτηση εξαντλείται στο αν είναι καλογραμμένο ή όχι. Ολα τα υπόλοιπα είναι λεπτομέρειες.
Ο Ουάιλντ ήταν βέβαια αισθητιστής, ταγμένος στο δόγμα «η τέχνη για την τέχνη». Ενα έργο τέχνης, όμως, είναι και μια πολιτική χειρονομία. Φέρει, αναπόφευκτα, μια ηθική, μαζί με την αισθητική του. Ή, για να το πούμε αλλιώς, η ηθική του είναι η αισθητική του (και τούμπαλιν).
Τόσο η ηθική όσο και η αισθητική μετατοπίζονται από γενιά σε γενιά. Κάποτε το έργο του Τζόις ήταν πορνογραφικό, βλάσφημο· όχι πια. Κάθε έργο ωστόσο γεννιέται μέσα σε μια εποχή και, αναπόφευκτα, μεταφέρει, έστω και ακουσίως, πεποιθήσεις, επιταγές, σχήματα της εποχής του.
Είναι προβληματικό να προσεγγίζουμε το έργο ενός συγγραφέα με όρους στράτευσης, όπου όλες οι αποχρώσεις διαλύονται χάριν ενός απόλυτου μαύρου κι ενός απόλυτου άσπρου.
Παρουσιάζει πάντοτε ενδιαφέρον το πώς μια εποχή βρίσκει τρόπους να «φωτίσει» πτυχές ενός κλασικού ή, έστω, κατεστημένου έργου τέχνης. Κριτικές φωνές στη Βρετανία τη δεκαετία του ’90 σχολίαζαν πως το κινηματογραφικό έργο του Ταρκόφσκι βρίθει από μισογυνιστικά σχήματα. Δεν απαξίωναν το σινεμά του μεγάλου Ρώσου auter, εντόπιζαν όμως κάτι που έως τότε δεν είχε ειπωθεί.
Το πιθανότερο είναι ότι αν ρωτήσεις κάποιον γιατί δεν εκτιμά το σινεμά του Ταρκόφσκι να μη σου πει για τον υποτιθέμενο μισογυνισμό του, αλλά γιατί δεν αντέχει τους αργούς ρυθμούς των ταινιών του. Επειδή, κοινώς, βαριέται.
Αυτό το στοιχείο, της πλήξης, ίσως να είναι το πιο ενδιαφέρον σχόλιο εκ μέρους της Βίβιαν Στεργίου, το ότι βρίσκει την πεζογραφία του Καραγάτση πληκτική, στο debate που δημοσίευσε η «Κ» με θέμα τα σεξιστικά στερεότυπα που, όπως ειπώθηκε, απαντούν στο έργο του Καραγάτση (το υπερασπίστηκε ο Χρήστος Χωμενίδης). Μπορεί κάποιος να διαφωνήσει μαζί της, αλλά αυτό δεν πειράζει. Η δική της πλήξη είναι η σαγήνη κάποιου άλλου.
Δεν είναι προβληματικό να κουβεντιάζονται τέτοια ζητήματα. Το αντίθετο. Προβληματικό είναι να τοποθετούμε τον Καραγάτση (ή οποιονδήποτε άλλον) μέσα σε εικόνισμα. Προβληματικό είναι επίσης να προσεγγίζουμε το έργο ενός συγγραφέα με όρους στράτευσης, όπου όλες οι αποχρώσεις διαλύονται χάριν ενός απόλυτου μαύρου κι ενός απόλυτου άσπρου. Η λογοτεχνία, η τέχνη γενικότερα, είναι η αποθέωση του αμφίσημου, του ειρωνικού, των αντιφάσεων της ανθρώπινης υπόστασης. Αλλιώς δεν έχει νόημα.
Οτιδήποτε στρατευμένο η τέχνη το ξεφορτώνεται, αργά ή γρήγορα. Μπορεί να οραματίζομαι έναν δικό μου «Περισσό» με επίσημες κομματικές γραμμές που πρέπει να είναι απαράβατες – ένα, άλλου τύπου, εικόνισμα δηλαδή. Και αυτό, όμως, θα είναι οργασμικά πληκτικό. Ο,τι, με άλλα λόγια, δεν μπορεί να είναι η τέχνη.
