Τα Χριστούγεννα του 1989, ο Λέοναρντ Μπέρνσταϊν διηύθυνε πλάι στο γκρεμισμένο Τείχος του Βερολίνου την 9η Συμφωνία του Μπετόβεν. Ηταν μια κοσμογονία για την Ευρώπη.
Τριάντα πέντε χρόνια μετά, στον απόηχο της νίκης της Ακροδεξιάς στη Γαλλία, ο αντίστοιχος Μπετόβεν για το σήμερα θα μπορούσε να είναι το πένθιμο εμβατήριο από την 3η. Πάντως όχι η 9η, με τους στίχους «Ωδή στη Χαρά» του Σίλερ στο τελευταίο θριαμβικό της μέρος.
Ας διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας. Και ας κρατηθούμε (όσοι θέλουμε, όσοι μπορούμε) από αυτό, έναν «Παρθενώνα» της μουσικής. Φέτος κλείνουν 200 χρόνια από τότε που άκουσε ο κόσμος την 9η για πρώτη φορά.
Ηταν Παρασκευή 7 Μαΐου του 1824, στη Βιέννη. Μέχρι όμως να φτάσει ο Μπετόβεν εκεί, αλλά και στα 200 χρόνια που μεσολάβησαν από τότε, η 9η πήρε διαστάσεις που υπερβαίνουν το (απέραντο πάντως) μουσικό της πλαίσιο.
Αυτή την εβδομάδα θα παρακολουθήσουμε αυτή τη διαδρομή, που είναι και ιστορική, και πολιτική, και πολιτισμική. Και θα τη δούμε όχι από ένα μεμονωμένο βιβλίο, όπως συνηθίζουμε σε αυτήν τη στήλη, αλλά μέσα από διάφορα, κυρίως ξένα.
Για παράδειγμα, στο βιβλίο του «Why Beethoven. A phenomenon in 100 pieces» (Γιατί ο Μπετόβεν. Ενα φαινόμενο μέσα από 100 συνθέσεις, Oneworld Publications, 2023), ο Νόρμαν Λέμπρεχτ (Norman Lebrecht) γράφει πως σχετικά γρήγορα μετά την πρεμιέρα της, η 9η άρχισε να αποκτά τις σημασίες που ξέρουμε σήμερα. Ο Βάγκνερ, μας λέει, την αποκαλεί «ο μυστικός σκοπός όλων των παράξενων σκέψεων και επιθυμιών μου», και την παρουσιάζει στην εναρκτήρια συναυλία του Μπαϊρόιτ. Το 1900, ο Μάλερ διευθύνει την 9η χρησιμοποιώντας 100 μουσικούς και 500 χορωδούς – αριθμοί ρεκόρ.
Ομως, «η 9η συμφωνία έχει κακοποιηθεί από πολλές ιδεολογίες», γράφει. «Ο Χίτλερ και ο Στάλιν τη χρησιμοποίησαν για να πείσουν τις μάζες. Η Ευρωπαϊκή Ενωση τη χρησιμοποιεί σαν έναν διχαστικό ύμνο, που συμβολίζει τόσο την προνομιούχα ενότητα των πολιτών της όσο και τον επιβεβλημένο αποκλεισμό των προσφύγων που δεν θέλει κανένας.
«Οι στίχοι του Σίλερ, “αλλά εκείνος που δεν μπορεί να χαρεί, αφήστε τον να κλάψει”, γίνονται πραγματικότητα στις ελληνικές ακτές, στα ουγγρικά συρματοπλέγματα, στα ιταλικά στρατόπεδα και στη ζούγκλα του Καλαί, όπου η γαλλική κυβέρνηση παστώνει Αφρικανούς και Ασιάτες οι οποίοι θέλουν να φτάσουν στη Βρετανία μέσα από πλαστικά φουσκωτά που βυθίζονται».
Ο Λέμπρεχτ μας υπενθυμίζει ακόμα ότι όταν ο Μπέρνσταϊν διηύθυνε το έργο στο Βερολίνο το 1989, αντικατέστησε τη λέξη «χαρά» με τη λέξη «ελευθερία», χειρονομία που αποθεώθηκε στη Δύση, όχι όμως και από εκείνους που δεν απολαμβάνουν ούτε χαρά ούτε ελευθερία. Ο Λέμπρεχτ, ωστόσο, μας θυμίζει ότι είναι το έργο που διαχρονικά φέρνει κοντά τους ανθρώπους, ακόμα και εν μέσω πολέμων.
Η «βιογραφία» των μεγάλων έργων δεν είναι ποτέ μονοδιάστατη. Και είναι πάντοτε συναρπαστική. Η συνέχεια αύριο.
