Οι οικονομολόγοι χρησιμοποιούν την έννοια της «κατάρας των πόρων» (resource curse) για να περιγράψουν τις παθογένειες των οικονομιών που εξαρτώνται από την εκμετάλλευση φυσικών πόρων. Η εξάρτηση αυτή στρεβλώνει την κατανομή κεφαλαιακών και ανθρώπινων επενδύσεων εξασθενίζοντας άλλες παραγωγικές δραστηριότητες: γιατί να δημιουργήσεις απαιτητικές και ανταγωνιστικές βιομηχανίες τη στιγμή που απολαμβάνεις τα εύκολα αγαθά του ορυκτού σου πλούτου; Ακόμη, η εξάρτηση από τους φυσικούς πόρους υποσκάπτει τους θεσμούς. Το πολύ και εύκολο χρήμα ενδυναμώνει τη διαφθορά, καθιστώντας ορισμένους παράγοντες (τους «ολιγάρχες») πανίσχυρους και το κράτος ανίκανο να αναπτύξει τους θεσμούς και να επιτελέσει τον ρυθμιστικό ρόλο του. Το κλασικό παράδειγμα είναι η επίδραση που είχαν τα τεράστια κοιτάσματα χρυσού της Νότιας Αμερικής για την Ισπανία, συμβάλλοντας στην παρακμή της. Πολλές σύγχρονες πετρελαιοπαραγωγοί χώρες πάσχουν από την ίδια κατάρα.
Από την άποψη αυτή, οι περιορισμένοι φυσικοί πόροι μας υπήρξαν ίσως ευλογία. Ο,τι πετύχαμε, το καταφέραμε με σκληρή δουλειά και εύστοχες επιλογές. Αντιθέτως, πολλές από τις αποτυχίες μας σχετίζονται με την «κατάρα των πόρων». Το κυνήγι, π.χ., της «απορρόφησης» ευρωπαϊκών πόρων έβλαψε την οικονομία μας περισσότερο από ό,τι την ωφέλησε.
Διαθέτουμε, βέβαια, έναν διαφορετικό αλλά σπουδαίο φυσικό πόρο: το ελληνικό τοπίο. Οπως διαπιστώνουμε χρόνο με τον χρόνο, το κλίμα, η θάλασσα, τα νησιά και οι ακτές μας, σε συνδυασμό με την αρχαία ιστορία μας, λειτουργούν σαν μαγνήτης για τους ξένους επισκέπτες. Εκμεταλλευόμαστε αυτόν το οιονεί φυσικό πόρο πραγματοποιώντας επενδύσεις χαμηλής καινοτομίας και προστιθέμενης αξίας (πώληση γης, οικοδομές, φιλοξενία και εστίαση) και παράγουμε ολοένα και περισσότερο πλούτο, σε απόλυτους όρους αλλά και ως ποσοστό της συνολικής οικονομικής δραστηριότητας. Οσο, μάλιστα, δυσκολευόμαστε να αλλάξουμε το παραγωγικό μας μοντέλο, τόσο περισσότερο εξαρτόμαστε από τον τουρισμό.
Τα τελευταία χρόνια, έχει ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση γύρω από το τουριστικό μοντέλο μας, εστιάζοντας στον «υπερτουρισμό». Μια άλλη πτυχή του τουριστικού αυτού μοντέλου σχετίζεται με την κατάρα των πόρων όπως δείχνουν δύο πρόσφατα περιστατικά: η πυρκαγιά που κατέστρεψε 300 στρέμματα στην Υδρα, πιθανόν από φωτοβολίδες, και η δολοφονία του τοπογράφου μηχανικού Παναγιώτη Στάθη.
Στην πρώτη περίπτωση, ο τρόπος με τον οποίο οι Αρχές (κυρίως η Πυροσβεστική) χειρίστηκαν τις βάσιμες υποψίες πως η πυρκαγιά προκλήθηκε από τους επιβάτες της θαλαμηγού υπήρξε επιλήψιμος, ενδεχομένως και ύποπτος, αφού επέτρεψαν στους επιβάτες της, μια παρέα ολιγαρχών από τον Καζακστάν (χώρα-θύμα της κατάρας των πόρων), να αναχωρήσουν αμέσως μετά την εσπευσμένη επιστροφή τους στη Βουλιαγμένη, χωρίς ουσιαστικά να ελεγχθούν. Γι’ αυτό, άλλωστε, η Εισαγγελία Πειραιά ζήτησε τη διενέργεια ποινικής προκαταρκτικής εξέτασης την οποία ανέλαβε η υπηρεσία εσωτερικών υποθέσεων της αστυνομίας. Ανεξάρτητα από το αν τελικά υπήρξε αδίκημα ή όχι, η περίπτωση αυτή αναδεικνύει παράλληλα το ύφος και την πρακτική ενός τύπου τουρισμού που αντιμετωπίζει τη χώρα αποκλειστικά σαν ένα σκηνικό διασκέδασης, όπου τα εκάστοτε σπασμένα καλούνται να πληρώσουν αποκλειστικά οι ντόπιοι υπάλληλοι – στη συγκεκριμένη περίπτωση, το προφυλακισμένο πλήρωμα της θαλαμηγού.
Στη δεύτερη περίπτωση, έχουμε να κάνουμε με μια επαγγελματική δολοφονία που φαίνεται να συνδέεται με τη δραστηριότητα του θύματος στον πολεοδομικό σχεδιασμό και στην αγοραπωλησία ακινήτων στη Μύκονο. Οπως γνωρίζουμε και από άλλα περιστατικά (π.χ., τον ξυλοδαρμό του αρχαιολόγου Μανώλη Ψαρρού πέρυσι), η Μύκονος μετατρέπεται αργά αλλά σταθερά σε επωαστήριο εγκληματικών συμμοριών, τις οποίες ελκύουν η πρόσβαση σε πόρους μεγάλης αξίας και η αδυναμία έως και ανυπαρξία του κράτους.
Τα δύο αυτά περιστατικά προσφέρουν μια ισχυρή πρόγευση για το πώς η τουριστική δραστηριότητα σε ένα περιβάλλον αδύναμων θεσμών θα μπορούσε να εξελιχθεί σε πηγή διαφθοράς και εγκλήματος, μολύνοντας σταδιακά ολόκληρη την κοινωνία. Είναι μια προειδοποίηση για τη σημασία της απεξάρτησής μας από τη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού.
*O κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
