Κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2007-09, η αμερικανική κυβέρνηση και ο Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ υπέβαλαν τις αμερικανικές τράπεζες σε ένα stress test. Η ιδέα αυτού του «τεστ αντοχής» ήταν να δοκιμαστούν οι τράπεζες σε αυστηρά –αλλά υποθετικά– σενάρια οικονομικής ύφεσης, στα οποία θα έπρεπε να δείξουν ότι έχουν την κατάλληλη κεφαλαιοποίηση. Στόχος ήταν με τον τρόπο αυτό να επανέλθει η εμπιστοσύνη καταθετών και επενδυτών. Στα απομνημονεύματά του ο Ομπάμα μιλάει εκτενώς για αυτή τη ριψοκίνδυνη τακτική, η οποία όμως στέφθηκε με επιτυχία και βοήθησε στη σταθεροποίηση του αμερικανικού χρηματοπιστωτικού συστήματος και της αμερικανικής οικονομίας γενικότερα.
Την ίδια τακτική ακολούθησαν και οι ευρωπαϊκές αρχές με παρόμοιες ασκήσεις αντοχής στις ευρωπαϊκές τράπεζες κατά τη διάρκεια της κρίσης της Ευρωζώνης, όπως και εμείς στην Ελλάδα στην αρχή της δικής μας κρίσης. Θυμάμαι τότε την αγωνία –σε περιβάλλον φυγής κεφαλαίων από τη χώρα– οι ελληνικές τράπεζες να περάσουν το τεστ με επιτυχία· το πέτυχαν, και αυτό βοήθησε στο να αποφευχθεί την πρώτη περίοδο της κρίσης ένα bank run – κάτι που δεν αποφύγαμε το 2015. Από εκείνη την εποχή των κρίσεων, οι ασκήσεις αντοχής αποτελούν πλέον αναπόσπαστο στοιχείο άσκησης τραπεζικής εποπτείας τόσο στην Ε.Ε. όσο και στις ΗΠΑ.
Η λογική των ασκήσεων αντοχής είναι χρήσιμη και στη σημερινή συγκυρία, αλλά με άλλη εμβέλεια και με διαφορετική λογική. Θα έλεγα ότι πρέπει να προετοιμαστούμε σε ευρωπαϊκό επίπεδο σε ένα τριπλό stress test: πολιτικό, οικονομικό και γεωπολιτικό.
Πρώτο stress test σε ευρωπαϊκό επίπεδο: καθαρά πολιτικό. Μετά την εκλογική επιτυχία ακροδεξιών κομμάτων στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, οι Ευρωπαίοι ηγέτες αποφάσισαν να ξαναπροτείνουν την Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν για πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Λογική πρόταση, πλην όμως μια πρόταση business as usual σε ένα πολιτικά πρωτόγνωρο περιβάλλον που χαρακτηρίζεται μεταξύ άλλων πλέον και από τη νίκη-σεισμό της Ακροδεξιάς στις γαλλικές εκλογές.
Τι θα συμβεί λοιπόν εάν –μέσα σε μια γενικευμένη ατμόσφαιρα αμφισβήτησης– η πρόταση αυτή για πρώτη φορά στα ευρωπαϊκά χρονικά δεν εγκριθεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (ας μην ξεχνάμε ότι το εύρος της εκλογής της πριν από πέντε χρόνια ήταν μόλις εννέα ψήφοι); Ποια είναι η εναλλακτική πρόταση που θα σηματοδοτήσει στους πολίτες ότι οι Ευρωπαίοι ηγέτες έχουν ταυτόχρονα λάβει τα μηνύματα των εκλογών, αλλά και επιλέγουν ένα πρόσωπο κύρους και αποδοχής που μπορεί να οδηγήσει την Ε.Ε. σε μια κρίσιμη περίοδο όπου διακυβεύονται τόσο πολλά; Και πώς θα αντιμετωπίσει η νέα Ευρωπαϊκή Επιτροπή –αλλά και το Συμβούλιο και το Κοινοβούλιο– την αμφισβήτηση από την ισχυρή πλέον αντιευρωπαϊκή Ακροδεξιά σε θέματα πολιτικής αλλά και αξιών;
Δεύτερο stress test: η οικονομία. Η Γαλλία, δεύτερη μεγαλύτερη ευρωπαϊκή οικονομία, μπαίνει σε μια παρατεταμένη περιδίνηση, με το κόμμα της Λεπέν να έχει δηλώσει επανειλημμένα ότι δεν σκοπεύει να σεβαστεί τους ευρωπαϊκούς κανόνες δημοσιονομικής πειθαρχίας. Την ίδια στιγμή είναι ορατή η πολιτική αλλά και οικονομική αδυναμία της άλλοτε ατμομηχανής της Ευρώπης, της Γερμανίας, ενώ στην Ιταλία η κυβέρνηση Μελόνι δεν καταφέρνει να ελέγξει τα υψηλά επίπεδα του ιταλικού δημόσιου χρέους.
H πραγματική πρόοδος σε μια πιο βαθιά ευρωπαϊκή ενοποίηση, ικανή να στηρίξει τον διεθνή ρόλο της Ε.Ε., παραμένει δέσμια περίπλοκων ισορροπιών και έλλειψης πολιτικού θάρρους.
Τι θα συμβεί εάν ξαφνικά οι αγορές αποφασίσουν ότι το ρίσκο διακράτησης ομολόγων έχει εκτοξευθεί; Τι θα συμβεί εάν βρεθούμε μπροστά σε ένα sudden stop – με αυτή τη φορά όμως στο επίκεντρο μερικές από τις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές οικονομίες και όχι μικρές χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιρλανδία και η Πορτογαλία; Εχουμε τα κατάλληλα εργαλεία πολιτικής για να αποφύγουμε μια νέα μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση;
Το τρίτο stress test είναι γεωπολιτικό και είναι μακράν το πιο επικίνδυνο. Ας φανταστούμε το σενάριο: οι Δημοκρατικοί αδυνατούν να καταλήξουν σε εναλλακτικό υποψήφιο με μεγαλύτερες ελπίδες επιτυχίας στις εκλογές, και ο Τραμπ επανεκλέγεται τον Νοέμβριο πρόεδρος των ΗΠΑ. Ανακοινώνει αμέσως τον τερματισμό της στήριξης της Ουκρανίας, έναν νέο εμπορικό πόλεμο με την Κίνα, αλλά και την απόσυρση των ΗΠΑ από τους θεσμούς παγκόσμιας διακυβέρνησης (όπως είχε κάνει ήδη με την απόσυρση από τη Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα). Η Ρωσία επελαύνει, η παγκόσμια οικονομία μπαίνει σε ύφεση, ενώ αμφισβητούνται οι προσπάθειες για τη διαφύλαξη κοινών παγκόσμιων αγαθών, όπως η από κοινού αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η αποφυγή της επόμενης πανδημίας ή η διατήρηση μιας παγκόσμιας διαδικτυακής υποδομής.
Τα τρία αυτά σενάρια είναι μια μορφή stress test για τις ευρωπαϊκές ηγεσίες· ακόμη περισσότερο, είναι μια μορφή stress test για τη δημοκρατία, την ειρήνη και την ευημερία. Πάμε ολοταχώς προς την καταστροφή; Οχι απαραίτητα. Αλλά η πολιτική απάντηση σε παρόμοιους υπαρκτούς κινδύνους απέχει πολύ από αυτήν που χρειαζόμαστε σήμερα. Η Ευρώπη κάνει μικρά, δειλά βήματα προς τα εμπρός (και ενίοτε βήματα προς τα πίσω), ενώ χρειάζεται να κάνει άλματα.
Ζητήματα όπως η κοινή ευρωπαϊκή άμυνα, οι μαζικές επενδύσεις σε ευρωπαϊκά κοινά αγαθά, η ταχεία μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικών ρύπων, η ολοκλήρωση της κοινής ευρωπαϊκής αγοράς κεφαλαίων, εργαλεία ευρωπαϊκού δανεισμού και κοινών πόρων, πολιτικές για την προώθηση της «στρατηγικής αυτονομίας» της Ε.Ε., αλλά και για την αντιμετώπιση της διεύρυνσης των ανισοτήτων, της περιθωριοποίησης και της παρεπόμενης αμφισβήτησης των δημοκρατικών θεσμών είναι σίγουρα στην πολιτική ατζέντα. Ομως η πραγματική πρόοδος στο καθένα από αυτά και γενικότερα σε μια πιο βαθιά ευρωπαϊκή ενοποίηση, ικανή να στηρίξει τον διεθνή ρόλο της Ε.Ε., παραμένει δέσμια περίπλοκων ισορροπιών και έλλειψης πολιτικού θάρρους. Και ο χρόνος πλέον λιγοστεύει.
*Ο κ. Γιώργος Παπακωνσταντίνου είναι καθηγητής και πρύτανης στο European University Institute, πρώην υπουργός.
