H νίκη του Νέου Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία ανέδειξε εμφατικά δύο ζητήματα. Το πρώτο και μείζον ότι η Ευρώπη δεν είναι μόνο μια οικονομική ένωση, δεν ταυτίζεται με τις συναντήσεις κορυφής, δεν περιορίζεται στο λεξιλόγιο των Βρυξελλών. Είναι μια ιστορική και πολιτισμική παράδοση πλούσια, πολύμορφη και προπαντός ζώσα. Το δεύτερο και αναγκαίο ότι η θεωρία των δύο άκρων, ή του λαϊκισμού εναντίον των συστημικών δυνάμεων, συσκοτίζει την κατανόηση της σημερινής κατάστασης των πραγμάτων.
Παρά τις διαφαινόμενες δυσκολίες του εγχειρήματος και τις απροσδόκητες ακόμη στροφές στην πορεία του, εκείνο που έχει σημασία είναι ο πραγματικός συναγερμός μπρος στην άνοδο της άκρας Δεξιάς, ο οποίος προκάλεσε το σχεδόν 70% της συμμετοχής, και δι’ αυτής έφερε τις δυνάμεις του Λαϊκού Μετώπου στη θέση της πρώτης πολιτικής δύναμης.
Θα μπορούσε η Ιστορία να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τις διαστάσεις της σημερινής συγκυρίας και ενδεχομένως την ιστορικότητά της; Ακόμη και η ονομασία του Νέου Λαϊκού Μετώπου παραπέμπει στο Λαϊκό Μέτωπο του 1936. Εκείνο ιδρύθηκε από τα κόμματα της ρεπουμπλικανικής, ριζοσπαστικής, σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής Αριστεράς, ύστερα από μια πρόκληση της άκρας Δεξιάς, σε ένα περιβάλλον ανόδου του φασισμού διεθνώς και μετά μια πενταετή περίοδο οικονομικής κρίσης – της μεγάλης μεσοπολεμικής κρίσης που έπληξε τη Γαλλία το 1931. Το Λαϊκό Μέτωπο είχε τρεις διαστάσεις: Πρώτο, ήταν μια πολιτική συμμαχία κομμάτων, που έγινε με συμφωνίες ηγεσιών. Δεύτερο, ήταν ένα μεγάλο μαζικό κίνημα το οποίο είχε εκδηλωθεί στα συνδικάτα, με απεργίες, καταλήψεις εργοστασίων και μαζικές διαδηλώσεις, και το οποίο άσκησε μεγάλη πίεση ώστε να ξεπεραστούν οι μνησικακίες της προηγούμενης περιόδου (οι κομμουνιστές αποκαλούσαν τους σοσιαλιστές σοσιαλφασίστες). Τρίτο, ήταν ένα μεγάλο πολιτισμικό κίνημα, το οποίο ανανέωσε την κουλτούρα συνολικά.
Η γαλλική άκρα Δεξιά διέθετε έναν ισχυρό αισθητικό κανόνα (Μορίς Μπαρές) που βασιζόταν στον εθνικισμό και στην κοινωνική υπεροχή, και με διεθνή απήχηση. Αλλά στα χρόνια του Λαϊκού Μετώπου, και με πνεύμα λαϊκού μετώπου, καταλύονται οι διαχωρισμοί που κρατούσαν την υψηλή κουλτούρα αλλά και τις καλλιτεχνικές πρωτοπορίες μακριά από τις λαϊκές μάζες με πνεύμα δημιουργικό και νέες μορφές τέχνης. Ο μοντερνισμός γίνεται μαζικός, πριν γίνει καταναλωτικός. Η πολιτισμική ποιητική του Λαϊκού Μετώπου, που δεν ήταν προγραμματισμένη αλλά εξέφραζε το πνεύμα του, με τη συμμετοχή εμβληματικών ονομάτων διανοουμένων και καλλιτεχνών, ήταν μία από τις μεγαλύτερες παρακαταθήκες του, μαζί –και αδιαχώριστα– με την καθιέρωση ετήσιων διακοπών για τους εργάτες, και μιας νέας οργάνωσης του ελεύθερου χρόνου, της διασκέδασης και των σπορ, τα οποία έως τότε αποτελούσαν τα σημεία διάκρισης των ελίτ ή χρησιμοποιούνταν για τον εκφασισμό των κοινωνιών.
Μετά τη διετή εμπειρία του Λαϊκού Μετώπου, έγιναν πολλές συζητήσεις για τις κληρονομιές που άφησε. Πολιτικά δεν τα πήγε πολύ καλά, ούτε οικονομικά. Αφησε, ωστόσο, μια παραδειγματική παρακαταθήκη κοινωνικών μεταρρυθμίσεων. Εκείνη όμως η κληρονομιά που άφησε είναι η πολιτισμική του διάσταση, οι αντιλήψεις του για την κουλτούρα. Η είσοδος των μαζών στην πολιτική δεν οδηγεί αναγκαστικά στον φασισμό ή στις δικτατορίες (περιλαμβανομένης και της κομμουνιστικής του 1930). Μπορεί να εκφράζει και να εμβαθύνει τη δημοκρατία. Επίσης ο εκδημοκρατισμός της κουλτούρας (που σε μεγάλο βαθμό εκφράστηκε τότε, αλλά και μεταπολεμικά, μέσα από το έργο και την πολιτική του Αντρέ Μαλρώ) δεν σημαίνει υποβάθμιση του γούστου και αισθητική κατάπτωση. Η πολιτισμική κληρονομιά του Λαϊκού Μετώπου δεν περιορίστηκε μόνο στη Γαλλία. Τα πολιτισμικά προγράμματα που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο του New Deal στην Αμερική είχαν παραπλήσιο χαρακτήρα. Και σήμερα αποτελούν αντικείμενο μελέτης για τις ενδεχόμενες τροχιές που θα μπορούσε η συνάντηση κουλτούρας και μαζών να ακολουθήσει πέρα από την εμπορευματικοποίησή της.
Εκείνη όμως που ήταν η ισχυρότερη κληρονομιά του Λαϊκού Μετώπου ήταν η αναβίωσή του στη διάρκεια του πολέμου εναντίον του φασισμού. Αν το 1936-38 η απειλή πολέμου παρέλυσε το Λαϊκό Μέτωπο (με τη στάση του απέναντι στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο), η Αντίσταση κατά τη διάρκεια του πολέμου, και όχι μόνο στη Γαλλία, αλλά και στην Ιταλία, και στην Ελλάδα όπου υπήρξε, εμπνεόταν από λαϊκομετωπικό πνεύμα που συνδύαζε τον πατριωτισμό και τη δημοκρατία με τα κοινωνικά αιτήματα σε ένα αφήγημα προόδου, και όχι παρακμής, της Ευρώπης ως δια-εθνικής κοινότητας ιστορίας και πολιτισμού.
Εδώ έχουν τη θέση τους σημαντικά βιβλία που εκδόθηκαν την εποχή εκείνη και καθιερώνουν την έννοια του Διαφωτισμού, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα: του Ερνστ Κασίρερ, «Η φιλοσοφία του Διαφωτισμού» (1932), του Μπενεντέτο Κρότσε, «Η ιστορία της Ευρώπης τον 19ο αιώνα» (1932), του Κρίστοφερ Ντόουσον, «Η δημιουργία της Ευρώπης» (1932), του Πολ Αζαρντ, «Η κρίση της ευρωπαϊκής συνείδησης» (1935), των Αντόρνο και Χορκχάιμερ, «Η διαλεκτική του Διαφωτισμού» (1944) και το εναρκτήριο μάθημα του Λουσιάν Φεμπρ στο Κολέγιο της Γαλλίας, το 1944. Βέβαια, και οι ναζί είχαν αναπτύξει την ιδέα μιας Νέας Ευρώπης, από την ιστορία της οποίας ο Γκέμπελς ζητούσε να σβηστεί η Γαλλική Επανάσταση. Στο πρόγραμμά της είχε την ανασύσταση μιας φαντασιακής Volksgemeinschaft, δηλαδή της μεσαιωνικής όμαιμης κοινότητας
Και σήμερα; Προφανώς οι συνθήκες έχουν αλλάξει, αλλά θα έλεγα ότι το αίτημά του να μεταφραστεί με όρους πολιτισμικούς η νίκη του Λαϊκού Μετώπου και να διατυπωθεί με νέους όρους η ιδέα της Ευρώπης, απέναντι στο αφήγημα της άκρας Δεξιάς, ή το αφυδατωμένο των Βρυξελλών, παραμένει.
*Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
