Την 3η Σεπτεμβρίου, ή μάλλον στις 3 του Σεπτέμβρη…, θα κλείσουν 50 χρόνια από την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ. Θα γραφτούν και θα ειπωθούν πολλά γι’ αυτό το κόμμα –ή κίνημα– που κυριάρχησε πολιτικά στα χρόνια της Μεταπολίτευσης και τον ιδρυτή του. Εχω την εντύπωση ότι θα κονταροχτυπηθούν οι ιστορικές αποτιμήσεις με τις πρόσκαιρες δημοσκοπήσεις που δείχνουν την κοινή γνώμη να θεωρεί πιο σημαντικό ηγέτη τον Ανδρέα Παπανδρέου από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Η Ιστορία απαιτεί ψυχραιμία και αυστηρότητα, δεν γράφεται με νοσταλγία, ούτε και με εμπάθεια.
Υπάρχουν βέβαια και τα μεγάλα ΑΝ της Ιστορίας. Οπως το ποιος και τι θα είχε κυβερνήσει την Ελλάδα αν ο Ανδρέας και το ΠΑΣΟΚ δεν είχαν αναλάβει να εκφράσουν εκείνο το τσουνάμι της μεταπολιτευτικής ριζοσπαστικοποίησης. Η Αριστερά ζητούσε την εκδίκησή της για όσα πέρασε μετά το τέλος του εμφυλίου, επεδίωκε τη μεγάλη ρεβάνς. Η δικτατορία είχε απονομιμοποιήσει πλήρως τη Δεξιά και, μαζί με το Κυπριακό, είχε στρέψει την κοινή γνώμη σε έναν αντιδυτικό, αντιαμερικανικό χείμαρρο. Είχε ταυτόχρονα απονομιμοποιήσει πλήρως κάθε έννοια νόμου και τάξης, μαζί με τις Ενοπλες Δυνάμεις, τα σώματα ασφαλείας, τις «έδρες» στα πανεπιστήμια και οτιδήποτε άλλο ενείχε οσμή κρατικής εξουσίας. Και βέβαια, ένα τεράστιο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας που ένιωθε «στην απέξω», είτε πολιτικά είτε κοινωνικά, απαιτούσε να μπει στο «σύστημα».
Εκείνο το τσουνάμι δεν είχε εύκολη απάντηση. Είναι εξαιρετικά πιθανό ότι, αν ο Ανδρέας δεν το είχε «καβαλήσει», η συγκυρία θα αναδείκνυε κάτι πολύ πιο ριζοσπαστικό, περιπετειώδες και επικίνδυνο. Κάτι που θα έμοιαζε περισσότερο με τον πρώιμο ΣΥΡΙΖΑ του 2010-15 και θα ήταν έτοιμο να πάρει μεγάλα ρίσκα. Ισως και κάτι περισσότερο «Κανταφικό». Μην ξεχνάμε ότι μιλάμε για μια περίοδο κατά την οποία η κοινή γνώμη δεν έβλεπε την τρομοκρατία σαν κάτι αρνητικό και ο άκρατος λαϊκισμός κυριαρχούσε παντού.
Να το πούμε αλλιώς. Ο κίνδυνος για την Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία θα ήταν κάποιος που θα έπαιρνε τεράστια ρίσκα και είτε δεν θα μπορούσε είτε θα αργούσε πολύ να κάνει την κωλοτούμπα.
Ο Ανδρέας ήταν ασφαλώς ο δάσκαλος της συγκεκριμένης τέχνης, την απογείωσε. Οι βάσεις έφευγαν για να μείνουν και ούτω καθ’ εξής. Ο μόνος που το είχε προβλέψει ήταν ο Κίσινγκερ, ο οποίος, όταν οι υπηρεσιακοί παράγοντες του ζητούσαν, την άνοιξη του 1974, να αποστασιοποιηθεί από τη χούντα για να αποφύγει τον άκρατο αντιαμερικανισμό που θα τη διαδεχόταν, απαντούσε πως «η περίπτωση του Παπανδρέου είναι μια πιθανότητα. Αν μπορέσουμε να συνεργαστούμε πάλι μαζί του, θα ήταν πολύ καλό να έχουμε μία κυβέρνηση που θα προστατεύσει τα συμφέροντά μας…». Ο Κίσινγκερ, κυνικός ρεαλιστής πάντοτε, έβλεπε την κωλοτούμπα πολύ πριν ξεδιπλωθεί.
Παραμένει ανεξήγητο, πάντως, στο δικό μου μυαλό, το γεγονός ότι είναι πολλοί εκείνοι που θαυμάζουν ακόμη τον Ανδρέα γι’ αυτό. Οι οποίοι θεωρούν μεγάλη «μαγκιά» να ξεσηκώνεις τα πλήθη και μετά να τα προσγειώνεις. Η απόλυτη «μαγκιά» είναι αυτό που έκαναν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής όταν βρέθηκαν αντιμέτωποι με το κλασικό λαϊκιστικό τσουνάμι του ελληνικού λαού, είτε αυτό ήταν αντιμοναρχικό είτε αντιδυτικό. Είπαν την αλήθεια, χτύπησαν το χέρι στο έδρανο, δεν λαΐκισαν.
