Τη μεταμόρφωσε την Ελλάδα ο χρόνος. Πενήντα χρόνια στέριωσαν καινούργιες εικόνες πάνω στο παμπάλαιο χώμα. Ομως και της στέρησαν νέο αίμα. Οι ηλικιωμένοι αυξήθηκαν, τα παιδιά λιγόστεψαν, νέοι μετανάστευσαν, φθίνει και γερνά το εργατικό δυναμικό με συνέπειες σε όλα τα πεδία. Το 1974 είχαμε 144.069 γεννήσεις και 76.303 θανάτους. Το 2023, σχεδόν το αντίστροφο, 72.244 γεννήσεις και 127.581 θανάτους (143.668 το 2022).
Στα 50 χρόνια της Μεταπολίτευσης, με τις πτήσεις και τις πτώσεις της σε βάραθρα που όμως δεν εξέτρεψαν τη θετική πορεία της χώρας, η υπογεννητικότητα παγιώθηκε. Σε μισό αιώνα ο δείκτης γονιμότητας από 2,4 παιδιά ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας παγιδεύτηκε δραματικά πολύ κάτω από το όριο αναπλήρωσης των γενεών (2,1), στο 1,3. Δεν έγινε σεισμός. Η αλλαγή τα πράγματα δεν αλλάζει εκεί όπου το βλέμμα είναι κοντό και συγκρατεί στο τέλμα.
Το ζήτημα έμενε στη σκιά όσο η χώρα φυλλομετρούσε αλλαγές. Την υποχρεωτική εννιάχρονη εκπαίδευση το 1976, την είσοδο στην ΕΟΚ το 1979, το πενθήμερο σχολείο το 1980, την εγκατάλειψη του πολυτονικού, την κατάργηση της σχολικής ποδιάς, την τέλεση του πρώτου πολιτικού γάμου το 1982, την ίδρυση του ΕΣΥ το 1983, την επανάσταση του Διαδικτύου το 1990, το πρώτο κινητό το 1993, τη θεσμοθέτηση του ΑΣΕΠ το 1994, την ένταξη στη Ζώνη του Ευρώ το 2002, τη βουτιά στα κοινωνικά δίκτυα το 2003, την απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς κοινόχρηστους χώρους το 2008… Μάταια ύψωναν την SOS σημαία, μεταξύ άλλων, δυο εμβριθείς δημογράφοι, ο Διονύσης Μπαλούρδος και ο Βύρων Κοτζαμάνης, ο πρώτος από το ΕΚΚΕ, ο δεύτερος από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Για τα τραγικά νούμερα που δεν συγκλονίζουν, για τη διηνεκή απουσία δημογραφικής πολιτικής. Τα όποια περί υπογεννητικότητας σκιρτήματα ανησυχίας έσβηνε η πεποίθηση περί προσωρινού φαινομένου. Και ύστερα από 20 χρόνια πολύ χαμηλής γονιμότητας, η ζημιά στην ηλικιακή δομή του πληθυσμού είχε πια γίνει. Φτάσαμε να φοιτούν στο δημοτικό 584.000 παιδιά από 930.000 το 1974, στην τότε πληθυσμιακά μικρότερη (8,8 εκατ.) και σχεδόν αναλφάβητη χώρα. Σήμερα τα παιδιά έως 15 ετών αποτελούν το 13,5% του πληθυσμού από 26% το 1974 και οι άνω των 65 το 24% από 10% προ 50ετίας.
Υπαρξιακό ζήτημα έγινε το δημογραφικό σχετικά πρόσφατα. Και βέβαια σε μια πραγματικότητα ριζικά διαφορετική, με νέα οικογενειακά σχήματα, αλλαγές στην υφή της εργασίας, την κουλτούρα της ατεκνίας (ρεαλιστικότερη η απόκτηση κατοικίδιου από εκείνη ενός παιδιού), τους αλγόριθμους, το ChatGPT και τη GenAI, τη δραστήρια ζωή στις ψηφιακές κοινότητες και στο εικονικό σύμπαν. Το ελληνικό ποσοστό των γεννημένων μετά το 1980 άτεκνων γυναικών είναι από τα υψηλότερα στην Ε.Ε. (Β. Κοτζαμάνης).
Γίνεται μια αρχή με τα νέα μέτρα: αύξηση επιδόματος γέννησης, τέκνων, πολυτέκνων, εκπτώσεις φόρου, επέκταση γονικών αδειών, κέντρα φροντίδας, «Νταντάδες της γειτονιάς», σχολικά γεύματα, «Σπίτι μου»… Κατά τους ειδικούς, ίσως συγκρατήσουν τον ρυθμό μείωσης των γεννήσεων, αλλά δεν θα αναστρέψουν το βέλος. Χρειάζονται κι άλλα: στήριξη νέων για τεκνοποίηση από νωρίς, αμειβόμενες γονικές άδειες, εγγυήσεις εργασίας, παιδική μέριμνα, συμφιλίωση εργασιακής – οικογενειακής ζωής. Και παράλληλα τρόποι να περιοριστούν οι θάνατοι, να αναχαιτιστεί η διαρροή νέων στο εξωτερικό, να ενσωματωθούν αλλοδαποί εργαζόμενοι, να παραμείνει εθελοντικά η τρίτη ηλικία στην εργασία.
Δεν υφίσταται ακόμη τίποτα από όσα, κατά τους ειδικούς, χρειάζονται: ένα ισχυρό υπερκομματικό όργανο και μια μακρόπνοη πολιτική υπό το πνεύμα της ιλιγγιώδους μετάβασης σε ένα συνταρακτικό και μαζί επίφοβο νέο κόσμο. Εκπαίδευση επί του δημογραφικού όλων των εμπλεκομένων. Ενα ιδιόλεκτο των νέων, που βλέπουν αλλιώς τους κύκλους ζωής και την τάξη πραγμάτων. Δέσμευση. Και συνέπεια. Mάλλον ανύπαρκτη έως σήμερα, καθότι δεν την ακούς, δεν έλκει τους παντοειδείς influencers.
Ο αυτοκαταστροφικός μας κόσμος, ο αδρανής μπροστά στην επιθετικότητα των προβλεφθέντων. Οι παραζαλισμένες μας κοινωνίες, με τις αντιορθολογικές συχνά θέσεις. Το δημογραφικό δεν είναι ξεκομμένο από την κλιματική αλλαγή και τις κρίσεις. Απαιτεί κι αυτό νέες αξίες. Τον σεβασμό σε ό,τι μας κρατάει στη ζωή, τη στροφή στο «εμείς», τη συνεργασία για ανθεκτικότερες στις απειλές κοινωνίες… Συνταρακτικά νέα εργαλεία υφίστανται. Στον ανεπτυγμένο κόσμο βούληση δεν υπάρχει ώστε να οργανωθεί καλύτερα, όχι μόνο η μάχη για αειθαλείς παραγωγικούς ηλικιωμένους (άνευ προηγουμένου είναι η κούρσα για την παράταση της ζωής με πρωτοποριακές θεραπείες και ελιξίρια). Αλλά και για την ανεμπόδιστη εκκόλαψη νέας ζωής. Οι νέες γενιές είναι ο παλμός της Ιστορίας, η ύλη της συνέχειας. Οι δυνάμεις που ξαναστήνουν κόσμους από τα ερείπια. Πώς αλλιώς μια χώρα μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει;
