Πριν από πολλά χρόνια, ο κόσμος μας χρησιμοποιούσε ως πηγή ενέργειας -αλλά και για πολλές άλλες χρήσεις- κάτι που πολλές φορές ξεχνάμε: τις φάλαινες. Η ανθρωπότητα σκότωνε μαζικά φάλαινες και χρησιμοποιούσε διάφορα μέρη του σώματός τους για να καλύψει μια σειρά από ανάγκες. Χρησιμοποιούσαμε το “λάδι” τους για τις φωτιστικές λάμπες ή ως λιμπαντικό σε μηχανήματα, την κερατίνη από τις μπαλένες τους για την κατασκευή κορσέδων, ομπρελών και καλαμιών ψαρέματος, και ακόμα και την άμβρα από το εσωτερικό των εντέρων τους τους ως σταθεροποιητικό για τα αρώματα. Ήταν πολύτιμες. Γι’ αυτό τη δεκαετία του 1960 η ανθρωπότητα είχε φτάσει να σκοτώνει 80.000 φάλαινες το χρόνο. Τι σταμάτησε αυτό το μακελειό;
Μα, φυσικά, τα ορυκτά καύσιμα.
Το πετρέλαιο και τα παράγωγά του ήταν καλύτερες πηγές ενέργειας, καλύτερα λιπαντικά και χρησίμευαν και στην παραγωγή πλαστικών για απειράριθμες χρήσεις. Η χρησιμότητα των φαλαινών μειώθηκε ραγδαία. Οπότε χάρη στο κυριότερο αίτιο της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής, οι φάλαινες γλίτωσαν τον αφανισμό.
Αυτή είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορία από μόνη της, αλλά χρησιμεύει και για να θυμηθούμε κάτι άλλο: η ιδέα ότι δήθεν τα παλιά τα χρόνια η ανθρωπότητα ζούσε σε “αρμονία με τη φύση” είναι ένας μύθος. Το ότι παλιά οι άνθρωποι ζούσαν σε μια βουκολικά τέλεια ισορροπία με το περιβάλλον τους, ενώ στην εποχή μας το θυσιάζουν στο βωμό της ανάπτυξης, είναι ένα ψέμα. Δεν ισχύει. Πρόσφατα διάβασα ένα ωραιότατο καινούργιο βιβλίο με τ’ όνομα “Not the End of the World”, της Χάνας Ρίτσι, η οποία είναι data scientist και δουλεύει στο θαυμάσιο “Our World in Data”. Μεταξύ άλλων, η Ρίτσι καταρρίπτει διάφορους μύθους για τον κόσμο μας. Αναλύοντας τα δεδομένα, και με απλότητα και διαύγεια που θυμίζει τον μακαρίτη το Χανς Ρόσλινγκ, εξηγεί γιατί σε επτά διαφορετικούς τομείς που έχουν να κάνουν με το φυσικό μας περιβάλλον και το αποτύπωμά μας στον πλανήτη, τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά από ό,τι νομίζουμε και, σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, πολύ καλύτερα. Και μετά από την εξαντλητική ανάλυσή της καταλήγει σε ένα συμπέρασμα εξαιρετικά επίκαιρο και αναζωογονητικά αισιόδοξο.
Η ανθρωπότητα, γράφει η Χάνα Ρίτσι, δεν ήταν ποτέ “βιώσιμη”, με τον επίσημο ορισμό. Ο επίσημος ορισμός, να σας θυμίσω, όπως διατυπώθηκε στην “έκθεση Μπρούτλαντ” το 1987, λέει ότι “βιώσιμη ανάπτυξη” είναι η ανάπτυξη που εξασφαλίζει τις ανάγκες και την ευημερία των ανθρώπων του σήμερα, χωρίς να θυσιάζει τις δυνατότητες των ανθρώπων του αύριο να καλύπτουν τις δικές τους ανάγκες. Υπό αυτή την έννοια, η ανθρωπότητα δεν ήταν ποτέ βιώσιμη. Ποτέ. Ούτε όταν ζούσαμε στις βουκολικές ουτοπίες των χωριών, ούτε όταν ζούσαμε ως κυνηγοί στις σπηλιές. Πάντα το είδος μας έπαιρνε από το περιβάλλον περισσότερα, κόβοντας και καίγοντας δάση, εξολοθρεύοντας οικοσυστήματα και σπρώχνοντας ολόκληρα ζωικά είδη στην εξαφάνιση ακόμα και πριν από την εμφάνιση της γεωργίας και των οργανωμένων πόλεων. Απλά τότε ήμασταν λίγοι και αθροιστικά το αποτύπωμά μας στη φύση ήταν μικρό. Δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν, όταν οι ανθρώπινοι πληθυσμοί προκάλεσαν την εξαφάνιση όλων των μεγάλων θηλαστικών που υπήρχαν στη Γη ο πληθυσμός της ανθρωπότητας ήταν πάνω-κάτω 5 εκατομμύρια ψυχές όλες κι όλες. Μετά γίναμε περισσότεροι, και εξακολουθήσαμε να εξολοθρεύουμε και να διαλύουμε. Και ποτέ δεν υπήρξαμε πραγματικά “sustainable”. Τώρα, όμως, όπως αποδεικνύει, όχι απλά δεν τα πηγαίνουμε χειρότερα από ό,τι στο παρελθόν, αλλά σταδιακά τα πηγαίνουμε καλύτερα.
Πρώτα απ’ όλα, ως είδος είμαστε σε καλή φάση, ως προς την υγεία, ως προς την εκπαίδευση, ως προς την ανάπτυξη. Αλλά ως προς το περιβάλλον; Η Ρίτσι μελετάει το πώς η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει επτά περιβαλλοντικά θέματα: την μόλυνση του αέρα, την κλιματική αλλαγή, την αποψίλωση των δασών, την παραγωγή και κατανάλωση τροφής, την απώλεια της βιοποικιλότητας, τα πλαστικά στους ωκεανούς και την υπεραλίευση. Βρίσκει ότι σε όλες τις περιπτώσεις η ανθρωπότητα είτε πλησιάζει το μέγιστο του βλαβερού της αποτυπώματος, είτε το έχει ήδη ξεπεράσει, και πλέον επηρεάζει το φυσικό κόσμο ολοένα και λιγότερο αρνητικά. Αυτό δεν έγινε τυχαία, αλλά με τη μεγάλη προσπάθεια των κυβερνήσεων και της κοινωνίας των πολιτών τις τελευταίες 3-4 δεκαετίες, για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και των άλλων περιβαλλοντικών προβλημάτων. Όλες αυτές οι προσπάθειες έχουν αποτέλεσμα.
Η καταγραφή των δεδομένων από τη Ρίτσι καταρρίπτει πολλούς και επίμονους μύθους. Ότι, ας πούμε, ο αέρας που αναπνέουμε στις πόλεις σήμερα είναι πιο μολυσμένος από τον αέρα που ανάπνεαν οι παλαιότερες γενιές. Ή ότι αποψιλώνουμε τα δάση με μεγαλύτερη ταχύτητα από ό,τι συνέβαινε σε παλαιότερες εποχές. Σε αυτές και σε όλες τις άλλες περιπτώσεις που μελετά, ισχύουν ακριβώς τα αντίθετα.
Το μήνυμά της δεν είναι παράλογο, ούτε υπερβολικό. Δεν λέει ότι τα προβλήματα έχουν λυθεί, ή ότι η κατάκτηση της βιωσιμότητας είναι δεδομένη. Εξετάζει την πραγματική εικόνα, τα δεδομένα που υπάρχουν διαθέσιμα και βλέπει, όντως, βελτίωση. Τονίζει ότι η αλλαγή θα συνεχιστεί μόνο μέσα από συστημικές αλλαγές, και γι’ αυτό υπενθυμίζει ότι θα χρειαστεί διαρκής πίεση προς τις πολιτικές εξουσίες για να μην παρεκκλίνουν. Αλλά τελικά υπογραμμίζει ότι οι προσπάθειες έχουν αποτέλεσμα.
Η συγγραφέας είναι 32 χρονών. Συνομίληκοί της ακτιβιστές στην Κίνα, στη Γερμανία ή αλλού αυτοαποκαλούνται “η τελευταία γενιά”, πιστεύοντας ότι ο κόσμος οδεύει προς μια λίγο-πολύ αναπόφευκτη κλιματική καταστροφή. Η Ρίτσι τους δείχνει τα δεδομένα και τους απαντά ότι, ναι, μπορεί να είναι κι έτσι, αλλά υπάρχει και μια άλλη πιθανότητα. Αν η γενιά αυτή κατορθώσει να συνεχίσει να προωθεί τις λύσεις σε αυτά τα μεγάλα προβλήματα, τότε θα έχει την ευκαιρία όχι απλά να μην είναι η “τελευταία γενιά”, αλλά να κατορθώσει έναν απερίγραπτο θρίαμβο:
“Βρισκόμαστε σήμερα στη μοναδική θέση να κατορθώσουμε κάτι που ήταν αδιανόητο για τους προγόνους μας”, γράφει.”Να εξασφαλίσουμε ένα βιώσιμο μέλλον για την ανθρωπότητα. Μπορούμε να είμαστε η πρώτη γενιά που θα καλύψει τις ανάγκες όλων, αφήνοντας το περιβάλλον σε καλύτερη κατάσταση από ό,τι το παραλάβαμε”.
