Φέτος το καλοκαίρι οι ντόπιοι σε πολλές περιοχές της νότιας Ευρώπης έφτασαν στα όριά τους. Στη Βαρκελώνη κατάβρεχαν τους τουρίστες με τα νεροπίστολα. Στη Σίντρα της Πορτογαλίας, στη Μαγιόρκα και στην Τενερίφη, ντόπιοι διαδήλωσαν κατά του υπερτουρισμού που, λέει, έχει αλλοιώσει το χαρακτήρα των γειτονιών τους, έχει προσθέσει φασαρία, ρύπανση, ακρίβεια και χάος στις ζωές τους. Οι αντιδράσεις τους εκ πρώτης όψεως μοιάζουν υπερβολικές σε έναν εξωτερικό παρατηρητή. Η τουριστική ανάπτυξη φέρνει χρήμα στην οικονομία μιας περιοχής, περισσότερα φορολογικά έσοδα για το κράτος και δημιουργεί δουλειές και ευκαιρίες για άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Γιατί γκρινιάζει και πιτσιλάει τους αθώους τουρίστες αυτός ο κόσμος; Μα, επειδή, όπως και πολλές άλλες οικονομικές δραστηριότητες, η τουριστική ανάπτυξη έχει και κάποιες πολύ σοβαρές παράπλευρες συνέπειες, από αυτές που οι οικονομολόγοι αποκαλούν “εξωτερικότητες”, που δεν καταγράφονται με νούμερα στο ΑΕΠ και στα έσοδα, αλλά που έχουν πραγματικό ανθρώπινο κόστος -το οποίο μερικές φορές είναι τόσο μεγάλο, που βγάζει τον κόσμο στο δρόμο με τα νεροπίστολα στα χέρια.
Ας πούμε ένα παράδειγμα.
Η βιομηχανική ανάπτυξη είναι καλό ή κακό πράγμα; Προφανώς είναι καλό πράγμα. Αλλά μερικές φορές μπορεί να έχει και παράπλευρες αρνητικές συνέπειες. Το εργοστάσιο που ερχόταν στην πόλη έδινε δουλειές στους πολίτες, γεννούσε πλούτο για τους ανθρώπους, οικονομική δραστηριότητα στην περιοχή, φόρους για το κράτος, μια αίσθηση ασφάλειας και αισιοδοξίας στην τοπική οικονομία. Όλα αυτά μέτραγαν στο ΑΕΠ, αποτυπώνονταν στα χαρτιά. Αλλά παράλληλα τα φουγάρα ξερνούσαν τοξικό καπνό ο οποίος σιγά σιγά αύξανε το ποσοστό των καρκίνων στην περιοχή, πρόσθετε πίεση στο σύστημα υγείας, μείωνε την γονιμότητα, μείωνε το προσδόκιμο ζωής. Ακόμα, μόλυνε τον υδροφόρο ορίζοντα, αλλοίωνε την ποιότητα του πόσιμου νερού, επηρέαζε τις καλλιέργειες στην περιοχή, κατέστρεφε το φυσικό περιβάλλον και την ομορφιά του τοπίου ενώ, μαζί με όλα τα άλλα εργοστάσια, έστελνε στην ατμόσφαιρα αέρια που με τον καιρό χειροτέρευαν το φαινόμενο του θερμοκηπίου προκαλώντας την σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας παντού. Αυτά δεν τα μετρούσε κανένας. Ήταν “εξωτερικότητες”. Παράπλευρες συνέπειες της ανάπτυξης.
Ποιες είναι οι εξωτερικότητες του τουρισμού; Τα νοίκια αυξάνονται για τους ντόπιους, οι χαμηλόμισθοι διορισμένοι δάσκαλοι και οι γιατροί δεν μπορούν να βρουν πού να μείνουν στους τουριστικούς προορισμούς, οι δρόμοι, τα δίκτυα και οι κρίσιμες υποδομές καλούνται να υποστηρίξουν πολλαπλάσιους ανθρώπους ταυτόχρονα και φθείρονται πολύ πιο γρήγορα (ποιος πληρώνει; οι ντόπιοι φορολογούμενοι πληρώνουν). Και είναι και άλλα. Οι χαμένες ώρες στην κίνηση, το άγχος και η κακή εμπειρία της πολυκοσμίας, οι συνέπειες στην φθορά του φυσικού τοπίου, τα επιπλέον σκουπίδια, όλα αυτά έχουν κόστος που πολλές φορές παραμένει αόρατο, γιατί δεν αποτιμάται οικονομικά. Αλλά κάνουν τη ζωή των ανθρώπων χειρότερη. Παρεμπιπτόντως, υπάρχουν και θετικές εξωτερικότητες. Αν μπορούσατε να κάνετε μια βόλτα στο κέντρο της Αθήνας του 2014 και μια βόλτα στο κέντρο του 2024 θα βλέπατε μια άλλη πόλη, με πολύ περισσότερα κτίρια ανακαινισμένα, με περισσότερη ζωή στο δρόμο όλο το χρόνο. Τα σκουπίδια θα ήταν ακόμα εκεί, βεβαίως, αλλά με μια πρώτη ματιά η πόλη θα έμοιαζε ακμαία, πιο ζωντανή και -τολμώ να πω- πιο όμορφη.
Αλλά οι περισσότερες εξωτερικότητες συνήθως είναι αρνητικές. Πώς αντιμετωπίζονται; Ένας αποτελεσματικός τρόπος είναι οι φόροι. Καθότι σηματοδοτούν κενά και αδυναμίες της αγοράς, με το να τους σταμπάρεις μια τιμή τις ξαναβάζεις μέσα στην αγορά, κι αρχίζεις να τις μετράς. Ο φόρος στον άνθρακα είναι ένα τέτοιο αποτελεσματικό μέτρο. Οι βιομηχανίες που εκπέμπουν αέρια του θερμοκηπίου εδώ και χρόνια καλούνται να πληρώσουν για τη ζημιά που προκαλούσαν από πάντα -κι έτσι αποκτούν και ένα ωραιότατο κίνητρο για να επενδύσουν στη μείωση των εκπομπών τους, που είναι ακριβώς αυτό που συμβαίνει και στην πράξη. Οι περισσότερες εξωτερικότητες του τουρισμού θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με παρόμοιο τρόπο. Σε διάφορους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς όπως στη Βενετία, δοκιμάζουν ένα “εισιτήριο” ύψους 5 ευρώ για όλους τους ημερήσιους επισκέπτες. Οι φθορές στις υποδομές και οι απαραίτητες επενδύσεις σε μεταφορές ή σε διαχείριση υδάτων, απορριμάτων κλπ μπορούν να χρηματοδοτηθούν με αυτό τον τρόπο. Στην Ολλανδία έχουν βάλει φόρο 12,5% σε όλες τις διανυκτερεύσεις στα καταλύματα της πόλης γι’ αυτό το λόγο. Μέχρι πρόσφατα στην Ελλάδα είχαμε έναν παρόμοιο φόρο, τον “φόρο διαμονής”, λίγα ευρώ που χρεώνονταν στους πελάτες για κάθε διανυκτέρευσή τους στην Ελλάδα. Αλλά αυτός ο φόρος καταργήθηκε, αντικαταστάθηκε από έναν άλλο, που στοχεύει στην αντιμετώπιση μιας άλλης εξωτερικότητας: το “φόρο ανθεκτικότητας στην κλιματική αλλαγή”, που θα χρηματοδοτεί την αντιμετώπιση των ολοένα και συχνότερων φυσικών καταστροφών.
Για τις περισσότερες από τις εξωτερικότητες που ανησυχούν τους ντόπιους, υπάρχουν λύσεις. Χρειάζεται συντονισμένη προσπάθεια -κυρίως από το κράτος- ώστε οι τοπικές κοινωνίες να στηρίζονται όπως πρέπει, οι υποδομές να υποστηρίζονται όπως πρέπει και οι “ροές” να ρυθμίζονται όπως πρέπει, ώστε και το μέγιστο όφελος να εισπράττεται από τον κάθε προορισμό, και οι αρνητικές συνέπειες να περιορίζονται.
Αλλά υπάρχει και μια άλλη, πιο παραγνωρισμένη εξωτερικότητα, η οποία είναι ίσως και η σοβαρότερη, γιατί δεν λύνεται εύκολα. Είναι η επίπτωση της ραγδαίας ανάπτυξης του τουρισμού στον τρόπο που οι πολίτες αισθάνονται για τον εαυτό τους σε μια Ελλάδα που μετατρέπεται σε κάτι άλλο από αυτό που ήταν. Η επίγνωση του ντόπιου πληθυσμού ότι το υπέροχο τουριστικό προϊόν του τόπου του δεν απευθύνεται σ’ αυτόν. Όχι πια. Ότι συμβαίνει μεν όλη αυτή η θαυμάσια ανάπτυξη, αλλά αυτός δεν μπορεί να συμμετάσχει. Ότι χτίζονται όλα αυτά τα ξενοδοχεία, ότι έρχεται όλος αυτός ο κόσμος, αλλά ότι αν ο ίδιος ή η ίδια δεν εργάζεται στον κλάδο, αν δεν είναι μέσα στο σύστημα, όχι απλά δεν επωφελείται, αλλά εισπράττει όλες τις αρνητικές εξωτερικότητες και κυρίως, αισθάνεται ότι η δική του θέση μέσα σε αυτή την αλλαγή χειροτερεύει. Ότι ξαφνικά δεν μπορεί να αντέξει το νοίκι στην περιοχή που ζει, και πρέπει να μετακομίσει πιο μακριά από τη δουλειά του. Ότι ξαφνικά δεν μπορεί να πάει διακοπές για επτά μέρες, αλλά θα πρέπει να πάει για πέντε. Και του χρόνου για τέσσερις. Ότι ξαφνικά όχι μόνο δύο ή πέντε ακριβά νησιά, αλλά ολόκληρες περιφέρειες της χώρας γίνονται εντελώς απλησίαστες γι’ αυτόν ως προορισμός για διακοπές και ξεκούραση.
Αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να προσέξει η κυβέρνηση, προφανώς, που κανονικά θα έπρεπε να ενδιαφέρεται για το πώς αντιλαμβάνονται οι πολίτες τη θέση τους στην κοινωνία. Αλλά θα έπρεπε να ενδιαφέρει και τους επαγγελματίες του τουρισμού περισσότερο, που κατά τα άλλα γνωρίζουν ότι χωρίς χαρούμενους ντόπιους και μια ισορροπημένη, ευημερούσα κοινωνία, το τουριστικό προϊόν που προσφέρουν στους επισκέπτες τους χειροτερεύει, μετατρέπεται σε μια άψυχη, τεχνητή, “στημένη” Ντίσνεϊλαντ. Χρειάζεται κι αυτοί να αφουγκράζονται με περισσότερη ενσυναίσθηση τους πολίτες που αντιδρούν στον “υπερτουρισμό”, και να καταλαβαίνουν ότι οι αντιρρήσεις τους δεν είναι αχαριστία, μια παραξενιά ή ζήλια. Είναι πραγματική ανησυχία, αληθινό άγχος για ένα σοβαρό, υπαρκτό κοινωνικό πρόβλημα. Και σ’ αυτή την περίπτωση, το πρόβλημα δε λύνεται προσθέτοντας ένα φόρο.
