Καύσωνες, πυρκαγιές, ξηρασία, πλημμύρες, σε όλο τον πλανήτη, κλιματικές καταστροφές διαδέχονται παντού η μία την άλλη. ∆ιαβάζουμε καθημερινά στον Τύπο πράγματα πρωτάκουστα. Ξεδιαλέγω ελάχιστα από τον προηγούμενο μήνα: στον Καναδά, 400 πυρκαγιές εκτός ελέγχου, μία εκ των οποίων προχωρούσε 50 μέτρα το λεπτό, στη Ρωσία πάνω από ένα εκατομμύριο εκτάρια έγιναν στάχτη, στην Καλιφόρνια, που καίγεται κάθε χρόνο, το θερμόμετρο στις 7 Ιουλίου έδειξε 53,3 βαθμούς Κελσίου, ενώ στη Νέα Υόρκη, την επομένη, 8 Ιουλίου, κατάβρεχαν επί ώρες τη γέφυρα που ενώνει το Μπρονξ με το Μανχάταν, γιατί το ατσάλι είχε λιώσει από τη ζέστη. Στον τόπο μας δεν χρειάζεται να προσφύγουμε στην ειδησεογραφία: είμαστε κλεισμένοι σπίτια μας σαν τα ποντίκια, με τα κλιματιστικά να δουλεύουν ασταμάτητα, και εκεί που παλιά λέγαμε πότε να έρθει το καλοκαίρι (ή και πιο τρυφερά το καλοκαιράκι) τώρα λέμε πότε να περάσει. Μέχρι τη μέρα που θα δημοσιευτεί τούτο το κείμενο είναι βέβαιο ότι θα έχουν μεσολαβήσει και άλλα παρόμοια γεγονότα, και χειρότερα ίσως ακόμη. Η πλάση, το κοινό μας σπίτι, καταστρέφεται από εμάς τους ίδιους, εν ονόματι της Προόδου. Η Airbus στις 15 Ιουλίου μάς πληροφόρησε ότι την προσεχή εικοσαετία ο αριθμός των μεγάλων επιβατικών αεροπλάνων και των κάργκο, δηλαδή του πιο επιβαρυντικού για το περιβάλλον μεταφορικού μέσου, θα διπλασιαστεί!
Αναρωτιέται εύλογα κανείς αν έχουμε συνειδητοποιήσει αυτό που μας συμβαίνει, αν έχουμε πράγματι φοβηθεί αυτό που μας απειλεί. Γιατί δεν ξυπνάμε; Πριν καταλήξω στην πιο ακλόνητη απάντηση, ήγουν την ανθρώπινη βλακεία, θα προσφύγω στην ιδέα της ευρετικής (heuristique, heuristics) του φόβου, όπως την ανέπτυξε ο Χανς Γιόνας στο βιβλίο του για την ευθύνη (Das Prinzip Verantwortung, 1979). Μολονότι υπάρχει και ελληνική έκδοσή του (Χανς Γιώνας, «Η αρχή της ευθύνης», Αρμός, 2018), θα παραπέμπω στη γαλλική μετάφρασή του (Le Principe responsabilité, Cerf, 1990), όχι τόσο επειδή έγινε από τη γερμανική πρώτη έκδοση (ενώ η ελληνική έγινε από την αγγλική του 1984), όσο κυρίως γιατί είμαι περισσότερο εξοικειωμένος μαζί της αναγνωστικά.
Για να δράσουμε αποτρεπτικά έναντι της καταστροφής από την κλιματική κρίση, πρέπει να συλλάβουμε διά της φαντασίας το ζοφερό μέλλον της ερήμωσης του πλανήτη ωσεί παρόν και να φοβηθούμε βαθιά μέσα μας.
Επειδή οι άνθρωποι γνωρίζουμε νωρίτερα τι δεν θέλουμε παρά τι θέλουμε, γι’ αυτό, αντίθετα από την παραδοσιακή φιλοσοφική αντιμετώπιση, «η ηθική φιλοσοφία πρέπει να συμβουλεύεται τους φόβους μας πριν από τις επιθυμίες μας, προκειμένου να προσδιορίζει τι είναι αυτό που πραγματικά ποθούμε» (σ. 49). Το μελλοντικό κακό που μας απειλεί προκειμένου να το φοβηθούμε, ώστε να πράξουμε για την αποτροπή του, πρέπει να το φανταστούμε. Χρειάζεται η προσπάθεια της φαντασίας για να γεννηθεί μέσα μας ο φόβος που θα μας χρησιμέψει ως οδηγός σε αυτή την ηθική του μέλλοντος (σ. 50). Το μελλοντικό κακό, όπως το συνέλαβε η δημιουργική φαντασία, «πρέπει να αναλάβει τον ρόλο του βιωμένου κακού» (σ. 50). Ο φόβος όμως για ένα μελλοντικό κακό, δημιούργημα της φαντασίας, που αφορά όλο τον πλανήτη, δεν με κινητοποιεί, όπως μια παρούσα απειλή εναντίον μου ή εναντίον των δικών μου ανθρώπων. Το ζήσαμε και το καταλάβαμε στην πρόσφατη πανδημία του κορωνοϊού. Η άμεση απειλή κατά της ζωής μας και της ζωής των δικών μας ενεργοποίησε τον φόβο και κινητοποιηθήκαμε όλοι για την αντιμετώπισή της. Δεν ισχύει, φαίνεται, το ίδιο με την κλιματική κρίση, γιατί ακριβώς η θανάσιμη απειλή (νομίζουμε ότι) είναι μελλοντική. Τα εκατοντάδες φαινόμενα που την εκδηλώνουν τα αντιμετωπίζουμε περιστασιακά, δεν μπορούμε να τα φανταστούμε ως ενιαία, συνολική απειλή κατά της ζωής σε όλο τον πλανήτη. Για να δράσουμε αποτρεπτικά έναντι της καταστροφής πρέπει να συλλάβουμε διά της φαντασίας το ζοφερό μέλλον της ερήμωσης του πλανήτη ωσεί παρόν και να φοβηθούμε βαθιά μέσα μας. Και αυτός ο φόβος να γίνει οδηγός δράσης. Η ευρετική του φόβου, που καθιστά τον μελλοντικό κίνδυνο παροντικό, είναι απολύτως αναγκαία, όχι μόνο γιατί μας αποκαλύπτει σε όλη του τη ζοφερή διάσταση το άγνωστο ακόμη αντικείμενο, αλλά και γιατί συνακόλουθα μας οδηγεί να νιώσουμε ότι αυτό το μελλοντικό αντικείμενο μας καλεί εδώ και τώρα να αναλά-βουμε την ευθύνη μας.
Η ιδέα του φόβου, όπως την ανέπτυξε ο Γιόνας, συζητήθηκε πολύ και δέχτηκε κριτική, επειδή κυρίως δεν κατανοήθηκε σωστά. Ο Γιόνας ποτέ δεν αντέταξε την αρχή του φόβου στην αρχή της ελπίδας, θεωρεί αντιθέτως ότι και οι δύο αποτελούν μέρος της αρχής της ευθύνης (σ. 300). Αυτός ο φόβος μάς καθιστά υπεύθυνους προκαταβολικά, εκ των προτέρων, για το άγνωστο και αβέβαιο. Ο φόβος, όπως τον εννοεί ο Γιόνας, δεν μας αποτρέπει να πράξουμε, αλλά εντελώς αντιθέτως μας καλεί επιτακτικά να πράξουμε (σ. 300), δεν είναι ένας φόβος άλογος και παραλυτικός, αλλά έλλογος και παρακινητικός. Είναι προπάντων ένας φόβος ανιδιοτελής, δεν φοβάμαι για τον εαυτό μου, αλλά φοβάμαι για το κατεξοχήν αντικείμενο της ευθύνης, που είναι, κατά τον Γιόνας, το νεογέννητο, το ευάλωτο και ανυπεράσπιστο νεογέννητο, κάθε μελλοντικό νεογέννητο. Η μεγάλη σημασία που αποδίδει ο Γιόνας στην ιδέα της ευρετικής του φόβου φαίνεται και από το γεγονός ότι κλείνει ουσιαστικά το βιβλίο του με αυτή, αδιαφορώντας για την κριτική ότι η πηγή του μπορεί να είναι θρησκευτική: «Ο ίδιος ο φόβος γίνεται επομένως η πρώτη υποχρέωση, προκαταρκτική μιας ηθικής της ιστορικής ευθύνης. Σε όποιον θεωρεί ότι η πηγή του, o “φόβος και τρόμος” […], δεν είναι αντάξια του ανθρώπου δεν μπορούμε να του εμπιστευτούμε τη μοίρα μας. Εμείς πάντως δεν φοβόμαστε τη μομφή της δειλίας ούτε της αρνητικότητας, ορίζοντας ότι ο φόβος αποτελεί υποχρέωση, που δεν μπορεί φυσικά να υπάρχει παρά μαζί με την ελπίδα (την ελπίδα δηλαδή της αποφυγής του χειρότερου): φόβος θεμελιωμένος, όχι δειλία· ίσως ακόμη και αγωνία, αλλά όχι άγχος· σε καμία περίπτωση φόβος ή αγωνία για τον εαυτό μας» (σ. 301-302). Πρέπει να φοβηθούμε βαθιά, για να πράξουμε και να ελπίσουμε.
