Ο λογοτέχνης και ο ιστορικός. Συνήθως τους σκεφτόμαστε σαν δυο φιγούρες αντιπαραθετικές, καθώς ο καθένας τραβάει τον δικό του δρόμο: ο δεύτερος αναζητά, συχνά βασανιστικά, την αλήθεια –ή την αλήθεια του–, ενώ ο πρώτος κινείται πιο ελεύθερα, καλπάζοντας στο πεδίο της μυθοπλασίας. Και όμως, παρά τις διαφορές, οι συμπτώσεις, οι συναντήσεις και οι αποχρώσεις είναι πολλές. Κι αυτό ήταν, νομίζω, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία που αναδείχθηκαν στο διήμερο που οργάνωσε στις αρχές Ιουλίου το Ιδρυμα της Βουλής. Το διήμερο έγινε στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης στον Γράμμο, έναν τόπο σημαδεμένο από τις σκληρές πραγματικότητες και τις βαριές μνήμες του Εμφυλίου. Εκεί, λογοτέχνες (η Ρέα Γαλανάκη, ο Βασίλης Γκουρογιάννης, ο Νίκος Δαββέτας, ο Ισίδωρος Ζουργός, ο Βασίλης Τσιαμπούσης), κριτικοί λογοτεχνίας (η Ελισάβετ Κοτζιά και ο Μανώλης Πιμπλής) και ιστορικοί (ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου και ο υπογραφόμενος) συζητήσαμε και καταλάβαμε πολλά.
Η αναζήτηση της αλήθειας συνιστά ζητούμενο και αγωνία που συμμερίζονται λογοτέχνες και ιστορικοί. Γιατί και οι πρώτοι, κι ας μην είναι δεσμώτες της πραγματικότητας, θέλουν να τη γνωρίσουν – για να την αναπλάσουν μετά. Από τις απολαυστικές στιγμές του διημέρου ήταν όταν οι λογοτέχνες διηγούνταν πώς, εκκινώντας συχνά από προσωπικά βιώματα, ρίχτηκαν στο πέλαγος των αρχείων και των μαρτυριών, πώς αναμετρήθηκαν με τα τεκμήρια. Ωστόσο το κρίσιμο στοιχείο, που φέρνει κοντά τον ιστορικό και τον λογοτέχνη είναι, κατά τη γνώμη μου, η αφήγηση, κοινή μέριμνα και των δύο. Οι ιστορικοί πρέπει κι αυτοί να συνθέσουν την αφήγησή τους, που υπακούει βέβαια σε διαφορετικές πειθαρχίες· δεν μπορούν να αραδιάζουν απλώς στοιχεία, πίνακες και συλλογισμούς. Κι αυτή πρέπει να κερδίσει τον αναγνώστη.
Η αναζήτηση της αλήθειας συνιστά ζητούμενο και αγωνία που συμμερίζονται λογοτέχνες και ιστορικοί. Γιατί και οι πρώτοι, κι ας μην είναι δεσμώτες της πραγματικότητας, θέλουν να τη γνωρίσουν – για να την αναπλάσουν μετά.
Η σχέση είναι αμφίδρομη. Ο λογοτέχνης θα προστρέξει, όταν θέλει να αναπλάσει μια εποχή, στην επιστήμη της ιστορίας, αλλά και ο ιστορικός θα καταδυθεί στη λογοτεχνία, συλλαμβάνοντας, μέσα από αυτή, ποιότητες και όψεις που μπορεί να διαφεύγουν από τον φακό της έρευνας: την καθημερινότητα, τη νοοτροπία και το πνεύμα μιας εποχής. Ετσι, από τον Μαρξ και τον Ενγκελς μέχρι τον Πικετί, ο «Μπαρμπα-Γκοριό» και τα άλλα έργα του Μπαλζάκ θεωρούνται μια μοναδική ανατομία της καπιταλιστικής κοινωνίας, που μας μαθαίνει περισσότερα από πολλές μελέτες – κι αυτό παρότι ο μέγας Γάλλος μυθιστοριογράφος ήταν μοναρχικός.
Η λογοτεχνία κατέχει τα πρωτεία –και χρονικά αλλά και ως προς την επίδραση– στην προσέγγιση των γεγονότων, ιδίως των μεγάλων και των τραυματικών. Αν λοιπόν η κουκουβάγια, το πουλί της σοφίας, ανοίγει, ως γνωστόν, τα φτερά της το σούρουπο, άραγε η λογοτεχνία δοκιμάζει τις ιδικές της πτήσεις το πρωί και η ιστορία το απομεσήμερο;
*Ο κ. Στρατής Μπουρνάζος είναι επιμελητής βιβλίων, ιστορικός.
