«Μα γιατί δεν διαβάζουν οι Ελληνες;». Πρόκειται για ιδιαιτέρως βαρετή συζήτηση που ξεσπάει κάθε τόσο. Το νου σας, βασικό στόχο έχει να νιώσουμε ανώτεροι, μαρτυρικοί και αδικημένοι οι άνθρωποι «του χώρου του βιβλίου». Ή να δοθεί μία καλή αφορμή για αυτομαστίγωμα και μεμψιμοιρία – γενικώς το κλάμα πουλάει. Αλλά ας δούμε λιγάκι από κοντά το θέμα.
Ας υποθέσουμε πως έχουν κάποια αξία αυτές οι ενημερωμένες γενικεύσεις, γιατί μπορούν να είναι χρήσιμες βάσεις για μία καθαρά πολιτική συζήτηση: θέλουμε οι άνθρωποι να διαβάζουν και, αν ναι, τι μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτό; Μας λέει κάτι για μία χώρα το εάν οι άνθρωποι που την κατοικούν περνούν έστω και λίγα λεπτά τη μέρα σκυμμένοι πάνω απ’ τα βιβλία; Πιστεύω πως ναι.
Αφορμή για την τωρινή συζήτηση είναι ακόμη μία –απ’ τις πολλές– στατιστικές μελέτες που δείχνουν ότι οι Ελληνες δεν πολυδιαβάζουν. Στην κορυφή της λίστας που δημοσίευσε στις 9 Αυγούστου 2024 η Eurostat είναι το Λουξεμβούργο, η Δανία, η Εσθονία, η Νορβηγία, η Ελβετία, η Σουηδία – εκεί διαβάζουν. Αλλά και στο Βέλγιο, στην Ουγγαρία, την Ισπανία δεν τα πάνε κι άσχημα. Η Ελλάδα έρχεται πολύ χαμηλά, κάμποσοι συνάνθρωποί μας κυκλοφορούν ανάμεσά μας χωρίς να έχουν γνωρίσει πρόσφατα τη χαρά της συγκεντρωμένης απερίσπαστης επαφής με τον Μπαλζάκ ή την Byatt. Κρίμα.
Η συζήτηση, όμως, «γιατί δεν διαβάζουν οι Ελληνες» πρέπει να είναι μία συζήτηση για το πώς ζουν οι Ελληνες. Τι αγοραστική δύναμη, άνεση χρόνου και εργασιακά δικαιώματα έχουν; Υπάρχουν μέρη όπου μπορεί κανείς να ξαποσταίνει και να μελετά στα διαλείμματα από τη δουλειά του; Δημιουργείται κλίμα ανάγνωσης, δηλαδή, ένα οικοσύστημα από ζωηρά βιβλιοπωλεία, εκδότες, περιοδικά, εφημερίδες, συζητήσεις και λέσχες που να ηλεκτρίζει την ατμόσφαιρα; Νομίζω πως και κλίμα δημιουργείται και εντυπωσιακά πράγματα συμβαίνουν σε βιβλιοπωλεία και λέσχες ανάγνωσης, αλλά όλη αυτή η μαγεία οφείλεται στους κόπους ομάδων και ατόμων, όχι σε κάποιο δομημένο σύστημα ή σε πολιτικές στήριξης – σε λεφτά, δηλαδή, που θα έπεφταν ως επενδύσεις ή ενισχύσεις στους ανθρώπους που τα τρέχουν όλ’ αυτά.
Πίσω στο πώς ζουν οι Ελληνες, όμως. Ζουν με τους γνωστούς μισθούς, που τους ξέρουμε όλοι, αλλά ταυτόχρονα δαπανούν πάρα πολλές ώρες στη δουλειά τους και οι ρυθμοί της ζωής τους είναι αγχωτικοί. Αυτό δεν συνεπάγεται κάποια έκρηξη παραγωγικότητας ή πλούτου, αλλά σίγουρα κόβει ώρες από το «απόγευμα», τις ώρες μετά τη δουλειά που μπορούν να αφιερωθούν σ’ ένα μυθιστόρημα. Θα μου πεις, άμα θες να διαβάσεις το κάνεις στο λεωφορείο, στο γραφείο, στην ουρά της τράπεζας. Συμφωνώ και τα ’χω κάνει όλ’ αυτά. Ομως, το θέμα είναι πώς η ανάγνωση θα γίνει το κουλ πράγμα που κάνουν μεγάλες μάζες του πληθυσμού, μία κουλ συνήθεια, όπως είναι αυτά τα Gen Z τσιγάρα με γεύση τσιχλόφουσκας, τόσο κουλ, αλλά από την πλευρά του καλού, της καλής συνήθειας. Σύμφωνα με τη Εurostat οι νέοι άνθρωποι και οι μεσήλικες διαβάζουν περισσότερο. Ας σκεφτούμε, όμως, τι αγοραστική δύναμη διαθέτουν οι νέοι άνθρωποι στην Ελλάδα.
Και φυσικά η πλήξη ξεκινάει από νωρίς. Η σύνδεση της σκέψης με τον καταναγκασμό πάει πολύ πίσω. Περνάμε σχολείο και πανεπιστήμιο διαβάζοντας από ένα δύο σούπερ βαρετά συγγράμματα για να πάρουμε βαθμούς. Σχολείο και πανεπιστήμιο με την εμμονή τους σε συγγράμματα-τούβλα και σοβαροφανείς, περισπούδαστες προσωπικότητες (με λαμπρές εξαιρέσεις ευτυχώς!) δεν επιτρέπουν στους Ελληνες να συλλάβουν το βασικό: η ανάγνωση είναι μία ηδονή. Πλούσια. Βαθιά. Διαρκής. Ο,τι κοντινότερο σε προσευχή και αποκάλυψη μπορεί να βιώσει ο κοσμικός άνθρωπος, μια εμπειρία κατώτερη μονάχα από ελάχιστες άλλες. Ο έρωτας ή θρησκευτική πίστη μού έρχονται στον νου. Παίρνει κανείς πτυχίο και δεν έχει δοκιμάσει αυτή τη βαθιά χαρά, δεν έχει πάρει χαμπάρι ότι τα βιβλία τα διαβάζει για τον εαυτό του. Μόνος ή μόνη ριγμένος στον κόσμο, δεν έχει μάθει να βρίσκει νόημα στις λέξεις. Ο Ελληνας στο σχολείο/πανεπιστήμιο μαθαίνει ότι δεν διαβάζει για τον εαυτό του. Ο εαυτός του, η ζωή του όλη, η ευδαιμονία του, λίγη αξία έχουν, σημασία έχει να του πουν μπράβο οι άλλοι. Μια χώρα ολόκληρη σαν δυσλειτουργική οικογένεια.
Πρόσφατα ο Guardian είχε ένα εξαιρετικό αφιέρωμα στην ακμάζουσα λογοτεχνική σκηνή της Ιρλανδίας (We all read like hell!, Guardian). Το οδοιπορικό στα όμορφα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία και στους μικρούς εκδοτικούς οίκους συνόδευε μία συζήτηση για τις πολιτικές, τις παραδόσεις και τις τάσεις που κάνουν τους Ιρλανδούς τόσο καλούς συγγραφείς – είναι πραγματικά λες κι έχει κάτι το νερό! Δείτε μόνο την εντελώς πρόσφατη σοδειά, οι άνθρωποι κάνουν θαύματα. Εκτός από τη βαθιά παράδοση που έχουν, την αγάπη τους για τις ιστορίες και την κουβέντα, υπάρχουν και πολιτικές, χρήματα, επενδύσεις και κίνητρα (χρηματικά, φυσικά) για όσους δημιουργούν. Κι εκεί, όπως και αλλού, εξετάζονται και δοκιμάζονται διάφορες ενισχύσεις ώστε οι συγγραφείς να δουλεύουν «απερίσπαστοι» ή, τέλος πάντων, χωρίς μεγάλη αγωνία για τα επόμενα βήματα.
Υπάρχει, στην Ιρλανδία πάντα, ένα ζωηρό δίκτυο βιβλιοθηκών. Μια ζωντανή σκηνή για ανεξάρτητα περιοδικά (σκιρτήματα αυτής της τάσης έχουμε, με επιτυχία, και στη χώρα μας). Και, φυσικά, μια αγάπη για τις ιστορίες. Νομίζω ότι στην Ελλάδα πολλοί άνθρωποι θα ωφελούνταν από μία καλή ιστορία. Πολλοί θα έβρισκαν παρηγοριά στα βιβλία, εάν ήξεραν ότι υπάρχει εκεί κάτι γι’ αυτούς.
Αυτές οι λίστες μπορεί να μη λένε και πολλά κατά βάθος. Αν έχουν κάποια αξία, ίσως αυτή σχετίζεται με την ποιότητα της ζωής και τις προτεραιότητες σε ένα ορισμένο μέρος. Παρά την απίστευτη σοβαροφάνεια που έχουν οι καλλιτέχνες και οι παρατρεχάμενοι, οι υποαμειβόμενοι υπάλληλοι στα πολιτιστικά και οι επαγγελματίες καταναλωτές βιβλίων, παραστάσεων και θεαμάτων, το βιβλίο είναι διασκεδαστικό – γι’ αυτό μπλεκόμαστε μαζί του, για την απόλαυση και τη χαρά, τα άλλα είναι παραπανίσιο περφόρμανς. Θέλω να πω, ονειρεύομαι να μην ξαναδώ άνθρωπο να μπαίνει σε βιβλιοπωλείο λες και πάει στον οδοντίατρο. Δεν είναι αγγαρεία. Δεν είναι για λίγους. Κι αυτό πρέπει να γίνει σαφές και πιστευτό.
