Οι μεγάλες δασικές πυρκαγιές, ιδιαίτερα στην Αττική, μας φέρνουν σε απόγνωση και αμηχανία. Επικρατεί διάθεση πένθους και παραίτησης. Το θέμα θα συζητηθεί, για πολλοστή φορά, στη Βουλή τον Σεπτέμβριο, αλλά κανείς δεν περιμένει να γίνει σοφότερος. Τα κόμματα έχουν ήδη αρχίσει να κοκορομαχούν – τα χρόνια ανακλαστικά δύσκολα αποβάλλονται.
Εφόσον η κλιματική αλλαγή δεν αμφισβητείται (με εξαίρεση τους ιδεοληπτικούς ή συμφεροντολόγους νεοφιλελεύθερους) και δεδομένου ότι το ελληνικό κράτος είναι αυτό που είναι, τι περιθώρια παρέμβασης υπάρχουν; Δεν το ξέρω. Ξέρω, όμως, ότι απαραίτητος όρος για οποιαδήποτε στιβαρή πολιτική αντιμετώπισης των πυρκαγιών είναι η ποιότητα του δημόσιου προβληματισμού και των θεσμικών πρακτικών που απορρέουν από αυτόν. Εδώ έχουμε πρόβλημα.
Η συνήθης εκφραστική παραπλανά: μιλάμε για «φυσικές καταστροφές» ως τα καταστροφικά αποτελέσματα ακραίων φυσικών φαινομένων να είναι αυτονόητα. Δεν είναι. Μια δασική πυρκαγιά, ένας σεισμός ή μια πλημμύρα είναι τόσο καταστροφικά όσο πιο ευάλωτο είναι το κοινωνικό-φυσικό σύστημα στο οποίο εκδηλώνονται. Η Τουρκία λ.χ. είναι, γενικά, πιο ευάλωτη σε σεισμικές καταστροφές από την Ιαπωνία, καθότι οι οικοδομικές πρακτικές της χαρακτηρίζονται από υψηλή διαφθορά και, συνεπώς, ασθενή τήρηση πολεοδομικών κανονισμών. Η καταστροφικότητα των φυσικών φαινομένων εξαρτάται, εν πολλοίς, από ανθρώπινες πρακτικές.
Οι κρίσιμες έννοιες είναι «ευαλωτότητα» και «ανθεκτικότητα» (resilience). Με απλούς όρους, η ευαλωτότητα είναι η επιρρέπεια ενός συστήματος στη βλάβη. Πιο σύνθετα, η ευαλωτότητα είναι συνάρτηση (α) του χαρακτήρα και του μεγέθους ενός φυσικού φαινομένου, και (β) της ανθεκτικότητας του συστήματος που το υφίσταται. Η ανθεκτικότητα υποδηλώνει τον βαθμό στον οποίο το σύστημα διατηρεί τις ζωτικές λειτουργίες του παρά τις καταπονήσεις. Oι καταπονήσεις απορροφώνται ή εξουδετερώνονται, έτσι ώστε το σύστημα να επανέλθει στη συνήθη λειτουργία του.
Πώς χτίζεται η υψηλή ανθεκτικότητα; Με τη διαρκή εκλέπτυνση της οργάνωσης-διοίκησης (Ο-Δ) ενός συστήματος. Δηλαδή; Πάρτε το παράδειγμα ενός οικιακού κήπου. Πρόκειται για ένα κοινωνικό-φυσικό σύστημα (άνθρωποι συν φύση), του οποίου η ανθεκτικότητα στην πυρκαγιά εξαρτάται από την ποιότητα της Ο-Δ του συστήματος. Η Ο-Δ ενισχύεται όσο υπάρχουν και διαρκώς βελτιώνονται: το σχέδιο αντιμετώπισης πυρκαγιάς, οι διαθέσιμοι υλικοί και πληροφοριακοί πόροι, και οι δεξιότητες των φροντιστών του κήπου.
Τηρουμένων των αναλογιών, το ίδιο ισχύει σε ένα δασικό σύστημα. Η ανθεκτικότητά του ενισχύεται όταν, βάσει σχεδίου, απομακρύνεται η καύσιμη ύλη, δημιουργούνται αντιπυρικές ζώνες, αξιοποιούνται δασικοί χάρτες και συστήματα άμεσου εντοπισμού πυρκαγιών, η Πυροσβεστική δρα με επάρκεια και ευφυΐα στο πεδίο, και οι κάτοικοι έχουν ασκηθεί στην αντιμετώπιση πυρκαγιών. Αντιλαμβάνεστε πόσο καλή ποιότητα Ο-Δ απαιτεί αυτό το εγχείρημα: χορογραφημένο συντονισμό δεκάδων φορέων σε διάφορα επίπεδα, λεπτομερή πρωτόκολλα, εξαιρετική πληροφόρηση, επαρκή εξοπλισμό, πνεύμα συνεργασίας και επιχειρησιακή ευθυκρισία.
Μια δασική πυρκαγιά, ένας σεισμός ή μια πλημμύρα είναι τόσο καταστροφικά όσο πιο ευάλωτο είναι το κοινωνικό-φυσικό σύστημα στο οποίο εκδηλώνονται.
Καθότι τα σχέδια δεν εφαρμόζονται από μόνα τους, απαιτούνται αφενός διαρκής κατάρτιση και εξάσκηση των εμπλεκομένων, έτσι ώστε να ενεργοποιούνται αυτονόητα, απρόσκοπτα και έγκαιρα τα πρωτόκολλα, αφετέρου συστηματική οργανωσιακή μάθηση, προκειμένου οι συμμετέχοντες φορείς να εκλεπτύνουν τη μελλοντική δράση τους. Υστερούμε και στα δύο. Θα επικεντρωθώ εδώ στο δεύτερο – στη μάθηση.
Υπάρχει επίσημο, δημόσιο, ανεξάρτητο πόρισμα για τις επιδόσεις των αρμόδιων κρατικών φορέων στην προετοιμασία για πυρκαγιά και τη διαχείριση της πυρκαγιάς στην Ηλεία το 2007; Οχι. Για τις πυρκαγιές στην Αττική το 2007 (Πάρνηθα), το 2009 (Γραμματικό), το 2018 (Μάτι), το 2021 (Βαρυμπόμπη – Τατόι); Οχι. Η Πυροσβεστική καθηκόντως συντάσσει υπηρεσιακές εκθέσεις, αλλά δεν είναι ολοκληρωμένες, ούτε ανεξάρτητες. Το αποτέλεσμα; Ενεργούμε ερασιτεχνικά και, ενίοτε, μόνο τιμωρητικά, όχι όμως μαθησιακά. Δείτε, κατ’ αντιδιαστολή, πώς ενήργησαν οι Αρχές της Χαβάης μετά την καταστροφική πυρκαγιά που γνώρισε η πόλη Λαχάινα, τον Αύγουστο 2023 (102 νεκροί, $6 δισ. ζημιές).
Αμέσως μετά την κατάσβεση της πυρκαγιάς, η γενική εισαγγελέας (Γ.Ε.) της Χαβάης παρήγγειλε τη διεξαγωγή έρευνας από το ανεξάρτητο Ερευνητικό Ινστιτούτο Πυροπροστασίας (FSRI). Τον Απρίλιο 2024 η Γ.Ε., παρουσιάζοντας τη φάση i του πορίσματος, είπε μεταξύ άλλων: «Η υπεύθυνη διακυβέρνηση απαιτεί να εξετάσουμε τι συνέβη και χρησιμοποιώντας μια αντικειμενική, βασισμένη στην επιστήμη προσέγγιση, να εντοπίσουμε πώς αντέδρασαν η κυβέρνηση της πολιτείας και οι τοπικές αυτοδιοικήσεις. Θα εξετάσουμε τι λειτούργησε και τι όχι, και θα κάνουμε βελτιώσεις για να αποτρέψουμε μελλοντικές καταστροφές αυτού του μεγέθους». Το πόρισμα της φάσης i, σε 376 σελίδες, προβαίνει σε λεπτομερή ανάλυση των γεγονότων, με χρονική σειρά, πριν, κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά την πυρκαγιά. Περαιτέρω ανάλυση και συστάσεις θα γίνουν στις φάσεις ii και iii.
Οταν πέρυσι τον Αύγουστο, μετά τη μεγα-πυρκαγιά στον Εβρο, πρότεινα σε υπουργό που γνώριζα από παλιά, έναν ικανό και μορφωμένο άνθρωπο, να θεσμοποιηθεί αντίστοιχη διεξαγωγή έρευνας μετά από κάθε μεγάλη πυρκαγιά, και, επίσης, να καταστεί αυτοτελής οργανισμός η Δασική Υπηρεσία, κατά τα αμερικανικά και καναδικά πρότυπα, ο αμυντισμός του ήταν ισχυρότερος από την ικανότητα ακροάσεως. «Δεν γίνονται αυτά». «Ναι, αλλά…». «Το κάνουμε ήδη».
Πίσω από τον βολικό αμυντισμό, την αυτοϊκανοποιητική μεμψιμοιρία και την ανερμάτιστη διαμαρτυρία μας υπάρχει κρίση φαντασίας. Δυσκολευόμαστε να φανταστούμε το κράτος να λειτουργεί με ριζικά διαφορετικούς όρους και γι’ αυτό ανακυκλώνουμε οικεία σχήματα, την γκρίνια και την καταγγελιολαγνεία. Θεσμικά, δεν μαθαίνουμε· θα το ξαναπάθουμε.
*Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
