Εφυγα για τις διακοπές μου με το ερώτημα του Αλέξη Κ.: «Τελικά εσείς πιστεύετε;». Δεν θα απαντήσω καταφατικά ή αρνητικά στο ερώτημα. Του απαντάει ο τακτικός συνεργάτης της στήλης Αντώνης Α.: «Μήπως τελικά το ερώτημα δεν είναι αν πιστεύουμε, αλλά πώς η πίστη μας, είτε είναι θρησκευτική είτε βασίζεται σε άλλες ηθικές αρχές, αποτυπώνεται στη ζωή μας και στις σχέσεις μας με τους άλλους». Για να ξεκαθαρίσω τις προθέσεις μου θα ήθελα να υπενθυμίσω τη διαφορά ανάμεσα στις αποφαντικές και στις δεοντολογικές προτάσεις. Εγώ δεν υποστήριξα ότι η Ευρώπη πρέπει να είναι χριστιανική, κάτι που θα συνεπαγόταν και τη δική μου ομολογία πίστης. Υποστήριξα ότι η Ευρώπη είναι χριστιανική. Ο χριστιανισμός είναι από τα βασικά συστατικά της, όπως και ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός και το ρωμαϊκό δίκαιο. Το υπενθυμίζει ο αναγνώστης Σωκράτης Π. Να θυμίσω με τη σειρά μου πώς ήταν η αντίληψη για την Ευρώπη του Κωνσταντίνου Τσάτσου: Αθήνα, Ρώμη, Ιερουσαλήμ. Η Αθήνα έδωσε την ελευθερία του ατόμου, η Ρώμη το κρατικό δίκαιο, η Ιερουσαλήμ τη χριστιανική αγάπη. Η συνταγή αυτή γέννησε τον διαφωτισμό, την ιδεολογία της σημερινής Ευρώπης.
Ο Γεώργιος Μ. μού αναφέρει ότι ο Αλβανίας Αναστάσιος επισήμανε κάποτε ότι η Ευρώπη έχει αποθεώσει το άτομο, όμως έχει ξεχάσει την Εκκλησία, δηλαδή την κοινωνία. «Δεν είναι τυχαία η διείσδυση των ανατολικών θρησκειών». Σε ολόκληρο τον 20ό αιώνα την κοινωνική συνοχή την εξασφάλιζαν οι μεσσιανικές ιδεολογίες, με κυρίαρχη τον κομμουνισμό. Αυτές κατέρρευσαν με πάταγο, σε αντίθεση με τον χριστιανισμό, ο οποίος παραμένει ζωντανός. «Οπως είπε και ο Εγγονόπουλος, μπορεί να είμαστε άθεοι, είμαστε όμως ορθόδοξοι!» γράφει ο φίλος Ιωάννης Τ. Ε, ναι! Το αν η Ευρώπη είναι χριστιανική δεν είναι ζήτημα θεολογικό. Είναι ζήτημα πολιτισμικό. Η Ευρώπη του σουρεαλιστή ποιητή και ζωγράφου. Μπορεί να είσαι άθεος, όμως οφείλεις να γνωρίζεις πως τα δικαιώματα και τα προνόμια που απολαμβάνεις ως κοινωνική οντότητα τα οφείλεις, εκτός των άλλων, και στον χριστιανισμό. Ακόμη και το δικαίωμα στην αθεΐα σου. Δεν μπορώ να μη λάβω υπόψη ότι ο παραμερισμός, ακόμη και ο αποκλεισμός, του χριστιανισμού από την ευρωπαϊκή ταυτότητα έχει να κάνει με τη μουσουλμανική διείσδυση στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Κλείνω με τον αναγνώστη Κώστα V: Και οι Horkheimer και Adorno γράφουν στη «Διαλεκτική του Διαφωτισμού»: «Η Ιταλίδα γριούλα που προσφέρει με ευλαβική απλότητα ένα κερί στον άγιο Τζενάρο για τον εγγονό της που πήγε στον πόλεμο, μπορεί να βρίσκεται πιο κοντά στην αλήθεια απ’ ό,τι οι πάπες και οι πρωθιερείς, που ελεύθεροι από την ειδωλολατρία ευλογούν τα όπλα, μπρος στα οποία είναι εντελώς ανίσχυρος ο άγιος Τζενάρο».
