Η συζήτηση για τα όρια της σάτιρας ξεκινάει συνήθως από άτομα που ούτε για τη σάτιρα κόπτονται, ούτε για τα όρια, γι’ αυτό και αποδεικνύεται ατελέσφορη. Τις περισσότερες φορές υποκρύπτει ένα είδος πονηριάς: την επιθυμία να σταματήσει να μιλάει αυτός που μας ενοχλεί, αλλά να συνεχίσει να μιλάει απρόσκοπτα εκείνος που μας αρέσει. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως η αναζήτηση του ορίου αφορά πάντα τους άλλους, ποτέ εμάς. Η πρακτική εμπειρία έχει δείξει πάντως ότι, λαμβανομένων υπ’ όψιν των περιορισμών που επιφέρουν οι αγωγές, οι μηνύσεις και ο σωματικός κίνδυνος, τα όρια της σάτιρας συμπίπτουν με τα όρια της ελεύθερης έκφρασης και τα θέτει κάθε άτομο για τον εαυτό του. Ο σατιρικός καλλιτέχνης, είτε ανήκει σε κάποια εκλεκτή χορεία είτε στο λαϊκό φάσμα της εμπορικής χοντροκοπιάς, ό,τι θέλει λέει και κάνει, αναλαμβάνοντας το σχετικό ρίσκο. Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή που επέλεξε να σατιρίσει τον non binary νικητή της Eurovision (τρομερό κατόρθωμα!), εντάσσεται στο ίδιο κλισέ που εντάσσεται και η κουβέντα περί ορίων της σάτιρας: ο καθένας κάνει ό,τι καταλαβαίνει και ό,τι του επιτρέπει το ήθος του. Αυτό συμβαίνει πάντα.
Θέμα περιεχομένου
Οταν δεν μιλάμε για τα όρια της σάτιρας, μιλάμε για τον ορισμό της. Λογίζεται ως σάτιρα το χιούμορ εις βάρος του ευάλωτου; Το ερώτημα πυροδοτεί νέο κύκλο συζήτησης: ποιος είναι στα αλήθεια ο ευάλωτος; Η περιδίνηση στη θεωρητικολογία και τον σχετικισμό είναι βέβαια αντιπαραγωγική. Ολα αυτά δεν έχουν καμία σημασία. Τις πιο αξιόπιστες πληροφορίες για τη σάτιρα δεν τις δίνουν τα κανονιστικά σχήματα γύρω από αυτήν, αλλά η ποιότητα του περιεχομένου της. Δεν είναι πρόβλημα ότι ένας δημοφιλής διασκεδαστής τολμά να χρησιμοποιήσει στο σκετσάκι του τη φιγούρα ενός ατόμου με μη δυαδική ταυτότητα φύλου· αντιθέτως, η μη συμπερίληψη του τελευταίου θα ήταν μια μορφή διάκρισης που αντιτίθεται στην ισότητα και προσβάλλει το πρόσωπο που αφορά (μειονοτικός δεν σημαίνει βρεφικός ή φτιαγμένος από ζάχαρη). Το πρόβλημα έγκειται στον τρόπο της συμπερίληψης, που, όταν μιλάμε για τον Μάρκο Σεφερλή, παραμένει μέσα στα χρόνια αδιάλλακτα μονοδιάστατος, επιθετικός, εξευτελιστικός και ενδεικτικός της αδυναμίας του κωμικού να σκεφτεί πρωτότυπα, να εμπλουτίσει τις γνώσεις του, να διακρίνει το ευφάνταστο χιούμορ από το στραπατσάρισμα εύκολων στόχων. Η διαχρονική συνέπεια του καλλιτέχνη στην αισθητική και πνευματική του ταυτότητα, ωστόσο, είναι και ο λόγος που οι ιδέες του δεν χρήζουν υπερανάλυσης και καταγγελίας: το διψασμένο για προβλέψιμα καλαμπούρια κοινό υπήρχε και θα υπάρχει πάντα. Πάντα θα υπάρχουν και οι κόλακές του.
Ανασφάλειες
Η ανησυχία για την κοινωνική προέκταση της σατιρικής κακότητας είναι εύλογη, αλλά έχει χαρακτηριστικά υστερίας και ενδέχεται να μην προσφέρει τις καλύτερες υπηρεσίες στον ανθρωπισμό (αν αυτός είναι που ενδιαφέρει τους ανήσυχους και όχι η ιδεατή τους μονοφωνία). Πιο πρόσφορη από την κατακραυγή εναντίον ενός ξεπερασμένου κωμικού, ο οποίος απευθύνεται σε μία συγκεκριμένη κατηγορία κοινού, θα ήταν η καλλιέργεια μιας δημιουργικής «αντεπίθεσης». Οι ευάλωτες ταυτότητες ας μην αναζητούν άλλο την επιβεβαίωσή τους στη σκηνή του Δελφιναρίου· ας «επιτελεστούν» μόνες τους και ας αφήσουν το στίγμα τους στην κοινωνία χωρίς να ετεροπροσδιορίζονται· ας καταθέσουν το δικό τους αφήγημα, ας παλέψουν γι’ αυτό και ας νικήσει ο καλύτερος. Γλώσσα, εξάλλου, έχουμε όλοι. Αν ο Μάρκος Σεφερλής έχει να πει δέκα πράγματα για τα πολύχρωμα παιδιά που τόσο τον εξοργίζουν, ας βρουν και τα πολύχρωμα παιδιά δεκαπέντε πράγματα να πουν γι’ αυτόν – επιχειρήματα υπάρχουν. Ισως η αιτία της ασταμάτητης γκρίνιας για τον «κακοποιητικό λόγο» να έγκειται αλλού: για να υπερασπιστεί κανείς τον εαυτό του απέναντι στους «κακοποιητές» πρέπει να ξέρει ποιος είναι· πρέπει να είναι σίγουρος για την ταυτότητά του και για τον λόγο που εθίγη. Το σεφερλικό χιούμορ λέει πολλά για τον Σεφερλή, αλλά λέει αρκετά και για την υπαρξιακή ανασφάλεια όσων καταφέρνει να προσβάλλει.
