Πόλεμοι και κυβερνοπόλεμοι, τρομοεπιθέσεις και κυβερνοεπιθέσεις, τεχνοεπαναστάσεις και τεχνοσαμποτάζ, αλγοριθμικά υπερψεύδη και πυρηνικές απειλές, οικολογικές καταστροφές και αθρόες ανθρώπινες ροές… Ενας νέος κόσμος αναφύεται και μαζί αισθήματα σύγχυσης και φόβου, μαύρες σκέψεις που βρίσκουν ηχηρές λέξεις για το εικαζόμενο τέλος του πολιτισμού μας όπως τον γνωρίζουμε και την απώλεια πολιτισμικών ταυτοτήτων.
Η Ιστορία βρίθει από καταρρεύσεις πολιτισμών. Αρχαία Αίγυπτος, Μινωική Κρήτη, Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Μάγια, δυναστεία Τσινγκ… Η άνοδος και η πτώση υπερδυνάμεων που ευφράνθηκαν γεννώντας αξίες και καταστρέφοντάς τες είναι κλισέ. Κοινός τόπος ότι πολιτισμοί, κράτη, κοινωνίες, ολόκληρα συστήματα πεποιθήσεων και ηθών αναπτύσσονται και έπειτα παρακμάζουν. Στην πραγματικότητα, ορισμένοι πολιτισμοί ανακάμπτουν ή μεταμορφώνονται. Ο δικός μας; Η παγκόσμια πολυκρίση και η σκοτεινή όψη της τεχνολογικής προόδου ερμηνεύονται ως μέγιστες υπαρξιακές απειλές για τον δυτικό. Εναν πολιτισμό συνεχούς εξέλιξης, όλο και πιο περίπλοκο, όμως ως φαίνεται και πιο ανθεκτικό, που έως τώρα επαναδιατυπώνει ακατάπαυστα την οφιοειδή πλοκή της ανθρώπινης περιπέτειας.
Λένε ότι από τη στιγμή που ο άνθρωπος καλλιέργησε τη γη εισήλθε σε μια κούρσα αυξανόμενης κοινωνικής πολυπλοκότητας χωρίς επιστροφή, με κορυφώσεις και ταπεινώσεις της ανθρώπινης κατάστασης. Και αμείωτες αντιθέσεις. Μικρορομπότ στο σώμα και αβυσσαλέες ανισότητες, τεχνητή νοημοσύνη και πνευματική έκπτωση με μικρόνοες θεωρίες συνωμοσίας, στρατοί δορυφόρων σε τροχιά και κλιματική κατάρρευση, παγκοσμιοποίηση και απομονωτισμός, αδέσμευτη υπερδιασύνδεση και ισχυρή αλληλεξάρτηση, ευφυείς υπερσυσκευές και κατάθλιψη, κοινωνικά δίκτυα και μοναξιά.
Λένε ότι είναι κοινά όσα οδηγούν πολιτισμούς στην κατάρρευση, δηλαδή στην ταχεία απώλεια πληθυσμού, ελέγχου, ταυτότητας, πόρων. Είναι το αβυσσαλέο άνοιγμα της κοινωνικής ψαλίδας (σήμερα το πλουσιότερο 1% κατέχει σχεδόν τον μισό παγκόσμιο πλούτο), οι συγκρούσεις μεταξύ των ελίτ και οι επακόλουθες κοινωνικές τριβές, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η καθίζηση του βιοτικού επιπέδου, η επιστροφή στην άγνοια, η οπισθοδρόμηση στα κοινωνικά ήθη, η κακή ηγεσία, το διοικητικό χάος, η χαλάρωση των νόμων και της τάξης, τα εξωτερικά σοκ – εισβολές, πόλεμοι, λιμοί, φυσικές καταστροφές, πανδημίες.
Ασπίδα και πανοπλία ενάντια στην κοινωνική διάλυση είναι η ικανότητα να καινοτομούμε, λέμε σήμερα. Η τεχνολογική πρόοδος και οι ασύλληπτες επινοήσεις – μολονότι δεν παρέχουν πλήρη ανοσία σε όσα γκρέμισαν ιστορικούς πολιτισμούς. Το μέγεθος της Δύσης – αν και τα παγκοσμιοποιημένα της συστήματα εξαπλώνουν γρηγορότερα τις κρίσεις.
Οι μεγάλοι πολιτισμοί δεν δολοφονούνται, αυτοκτονούν, έλεγε ο Βρετανός ιστορικός και φιλόσοφος Αρνολντ Τόινμπι. Δεν ακολουθούν τις ιχνηλατημένες οδούς σωτηρίας, διότι στερούνται πολιτικής βούλησης. Κρατούν σε υστερόβουλη αχρηστία τα άβολα αντίδοτα. Διστάζουν να πατήσουν φρένο στην κλιματική κατηφόρα, να περιορίσουν τις ανισότητες, να ενθαρρύνουν τη διαφοροποίηση των τοπικών οικονομιών και την αυτάρκεια, να εμποδίσουν την ανεξέλεγκτη ανάπτυξη δυνητικά κακόβουλων τεχνολογιών, να ενισχύσουν την ανθεκτικότητα των υποδομών, να κάνουν το πάθημα μάθημα. Δεν είμαστε καταδικασμένοι.
Ομως, για να σώσουμε τον πολιτισμό μας πρέπει, επιπλέον, να τον γνωρίζουμε. Τι είναι; Η κοιτίδα της δημοκρατίας, υψηλών πνευματικών και καλλιτεχνικών επιτευγμάτων, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων; Ενα οικοκτόνο μείγμα επεκτατισμού, δουλείας, ρατσισμού, βαρβαρότητας και αλαζονείας; Ενας μύθος; Οταν κάποιος ρώτησε τον Μαχάτμα Γκάντι τι πιστεύει για τον δυτικό πολιτισμό, εκείνος απάντησε: «Νομίζω ότι θα ήταν μια πολύ καλή ιδέα».
Είναι μια πολύ καλή ιδέα αν επιλέξουμε και κατακτήσουμε τη θετική του βάση. Την κουλτούρα της ελευθερίας, της ισότητας, του ορθολογισμού, της ανεκτικότητας. Τη δυνατότητα να γεφυρώνουμε χάσματα, να συνδέουμε τη μικρή κλίμακα της ζωής μας με ευρύτερα ιδεώδη, ανησυχίες, κινήματα που κάνουν τον σημερινό κόσμο κατανοητό, ανοίγουν το βλέμμα σε κοινότητες πολυπληθέστερες από εκείνες όπου εμείς κατοικούμε. Η ζωή έχει νόημα στον πιο ανοιχτό από όλους τους πνευματικούς τόπους. Ζούμε στην εποχή που οι πράξεις όλων σε κάθε πεδίο, από εκείνο της ιδεολογίας έως αυτό της τεχνολογίας, έχουν παγκόσμιες επιπτώσεις. Ο κοσμοπολιτισμός που πηγάζει από την ανθρωπιά, την έγνοια, είναι κάτι σαν υποχρέωση. Βαθύ περίγραμμα της καθημερινότητάς μας. Ο δυτικός πολιτισμός μπορεί να το ορίσει.
