Από τη δική του υποκειμενική σκοπιά, η ένσταση του κ. Ν. Γκατζογιάννη για τη μη αναγραφή των πεσόντων από τη μεριά του εθνικού στρατού στον Εμφύλιο σε μνημείο σε χώρο του υπουργείου Αμυνας («Κ», 15/9/2024) είναι μάλλον εύλογη και συγγνωστή. Η μητέρα του είχε εκτελεστεί από τον ΔΣΕ. Ομως, όπως θα προσπαθήσω να δείξω, από κοινωνιολογική σκοπιά είναι νομίζω άκαιρη.
Το άρθρο του, όπως και οι απόψεις των ιστορικών που το σχολίασαν («Κ», 22/9/2024), είναι ένα ακόμα επεισόδιο στο δράμα του πολιτισμικού τραύματος του ελληνικού εμφυλίου. Πολιτισμικό τραύμα, εν προκειμένω, είναι η εκ των υστέρων νοηματική (ανα)κατασκευή μιας οδυνηρής εμπειρίας του παρελθόντος, η οποία έχει αποσπασθεί από την ατομική σφαίρα και έχει μεταφερθεί στη δημόσια σφαίρα για να εξηγηθούν και να αναπαρασταθούν οι ευθύνες των θυτών, η ταυτότητα των θυμάτων και η φύση της οδύνης. Τα πολιτισμικά τραύματα δεν προκύπτουν εκ του μηδενός, δεν «είναι» αλλά «γίνονται» μέσα από εναντιωματικές αφηγήσεις και αιτιάσεις στις οποίες εμπλέκονται ποικίλοι φορείς και διαχειριστές της ηθικής: διανοούμενοι, καλλιτέχνες, κοινωνικοί επιστήμονες, δημοσιογράφοι, ακτιβιστές, κόμματα, σωματεία κ.λπ. Πρόκειται λοιπόν για έναν «πόλεμο» της, πάντοτε επιλεκτικής, ατομικής και συλλογικής μνήμης, για τη δημόσια διεργασία του εμφύλιου τραύματος, η οποία έχει περάσει από τη «λήθη» (1950-1974) στην «εθνική συμφιλίωση» (1975-1989) και από εκεί στην «αναστοχαστική επεξεργασία» του παρελθόντος (1990-2024).
Δεν είναι τυχαίο που στην τελευταία φάση υπάρχει πληθώρα μυθιστορημάτων, ταινιών, θεατρικών παραστάσεων, άρθρων, ιστοσελίδων, βιβλίων, συνεδρίων και εκθέσεων για τον Εμφύλιο. Ούτε είναι επίσης τυχαίο πως το ΚΚΕ τα τελευταία χρόνια δεν μιλάει για «Εμφύλιο» (εξάλλου τη λέξη αυτή απέφευγαν τόσο αυτό όσο και οι αντίπαλοί του όταν διεξαγόταν η ενδοελληνική σύρραξη καθώς οι δύο πλευρές δεν ήθελαν να χρεωθούν την ευθύνη του εθνικού σχίσματος) αλλά για την «κορυφαία εκδήλωση του επαναστατικού κινήματος στη χώρα μας». Στο πλαίσιο της δικής του πολιτικής ιδιο-κουλτούρας, το ΚΚΕ ιδρύει και εγκαθιστά μουσεία και επιτύμβιες στήλες στη μνήμη των δικών αγωνιστών. Μάλιστα, το σύνθημα «Βάρκιζα τέλος» στο Νεστόριο κοντά στο «υπαίθριο μουσείο» του ΔΣΕ –και σε συμβολική αντιδιαστολή με το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης στο ίδιο μέρος που ιδρύθηκε από τη Βουλή το 2012– δεν εμφανίζεται για πρώτη φορά. Το είδα γραμμένο κάπου στη στάση «Ελαιώνας» του μετρό, φθινόπωρο του 2011, όπως και άλλα παρόμοια αλλού.
Οι αιτιάσεις του κ. Γκατζογιάννη και η στάση του ΚΚΕ αποτυπώνουν αυτό που ο γνωστός Τουρκοκύπριος κοινωνικός ψυχολόγος Vamik Volkan αποκαλεί «επιλεγμένο τραύμα». Είναι δικαίωμά τους, πλην όμως διακυβεύονται για άλλη μία φορά η αντιμετώπιση και η επεξεργασία του ιστορικού παρελθόντος της χώρας χωρίς βολικές αυταπάτες, χωρίς προσκόλληση σε αυτό που ο Todorov αποκαλεί «κυριολεκτική μνήμη», η οποία είναι μελαγχολική και μνησίκακη. Το αντίθετό της, η «παραδειγματική μνήμη», οδηγεί σε επιτυχημένο πένθος και ανοίγει τον δρόμο στη «δύσκολη συγχώρεση» και αλληλοπεριχώρηση.
Ποιος άραγε πρέπει να συγχωρήσει ποιον στην περίπτωση του ελληνικού εμφυλίου; Ποιος ο θύτης και ποιος το θύμα; Εχουμε ακόμη δρόμο μπροστά μας.
Η συγχώρεση είναι μια θεληματική πράξη μέσω της οποίας το θύμα απαλλάσσει τον θύτη από την ευθύνη του, μια στοχευμένη ανακατεύθυνση της σκέψης και του συναισθήματος ως εάν ο χρόνος να έχει αντιστραφεί έτσι ώστε το θύμα να χαρίσει στον θύτη (αλλά και στον εαυτό του) ένα νέο παρελθόν και τη δυνατότητα μιας νέας αρχής. Φυσικά, δεν υφίσταται καν έννοια συγχώρεσης αν δεν έχει το ασήκωτο φορτίο του χρόνου και το ίχνος του πόνου και της αδικοπραξίας. Η συγχώρεση είναι η σιωπηλή επίθεση του εαυτού ενάντια στη δύναμη του κακού, ένας τρόπος αλλαγής της σημασίας του παρελθόντος. Μέσω αυτής μεταποιούνται τα αρνητικά συναισθήματα (εχθρότητα, μίσος, κακεντρέχεια, μνησικακία κ.λπ.), απαλλάσσεται ο ένοχος/θύτης δίχως όμως αυτό να συνεπάγεται λησμοσύνη της πράξης του. Το να συγχωρεί κανείς δεν σημαίνει ότι ξεχνά, ούτε συνεπάγεται άρνηση ή απάρνηση.
Η συγχώρεση πρέπει να δοθεί με τον σωστό τρόπο υπό κατάλληλες συνθήκες. Διαφορετικά, θα πρόκειται για ψευδο-συγχώρεση, για ένα συνδυασμό σεμνότυφης υποκρισίας και εκβιασμένης μεγαλοθυμίας, μια τελετουργική εξάτμιση της ενοχής και της ευθύνης στο όνομα της κοινωνικής προόδου. Ογδόντα χρόνια μετά, τα θέματα αυτά δεν τίθενται στο πλαίσιο του εμφύλιου πολιτισμικού τραύματος. Αν όντως είχε αρτιωθεί η συμφιλίωση –όπως ισχυρίζεται ο επίσημος λόγος της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας– το ζήτημα της συγγνώμης και της συγχώρεσης θα είχε τεθεί στη δημόσια ατζέντα, χωρίς αυτό να συνεπάγεται μια «ειρηνιστική» θέαση του ζητήματος. Ποιος άραγε πρέπει να συγχωρήσει ποιον στην περίπτωση του ελληνικού εμφυλίου; Ποιος ο θύτης και ποιος το θύμα; Εχουμε ακόμη δρόμο μπροστά μας.
*Ο κ. Νίκος Δεμερτζής είναι καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας και Επικοινωνίας στο ΕΚΠΑ.
